Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Χαριτίνη Κωλέτση – Κουνάρη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προληπτικής και Κοινωνικής Οδοντιατρικής, Τμήμα Οδοντιατρικής, ΕΚΠΑ – Επιβλέπουσα της διατριβής, Αργυρώ Πολυχρονοπούλου,Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Προληπτικής και Κοινωνικής Οδοντιατρικής, Τμήμα Οδοντιατρικής, ΕΚΠΑ, Χρήστος Λιονής, Καθηγητής, Τμήμα Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Περίληψη:
Σκοπός της παρούσας διδακτορικής διατριβής ήταν η αποτύπωση και αξιολόγηση των
υπηρεσιών Πρωτοβάθμιας Οδοντιατρικής Φροντίδας (Π.Ο.Φ.) των Κέντρων Υγείας (Κ.
Υ.) του Εθνικού Συστήματος Υγείας (Ε.Σ.Υ.) στην Ελλάδα, καθώς και η αποτίμηση
της επαγγελματικής ικανοποίησης, εργασιακής ασφάλειας και καταπόνησης των
οδοντιάτρων που εργάζονται σ’ αυτά.
Δείγμα και Μέθοδος: προσκλήθηκαν και οι 192 οδοντίατροι που εργάζονται στα Κ.Υ.
στο σύνολο των 7 Διοικήσεων Υγειονομικών Περιφερειών (Δ.Υ.Πε.) της χώρας, εκ
των οποίων τελικά συμμετείχαν 135 (ποσοστό 70,3%). Εξ αυτών, οι 68 (50,4%) ήταν
άνδρες 55,3±6,6 ετών και οι 67 (49,6%) ήταν γυναίκες 54,3±4,5 ετών. Το
προτυποποιημένο ερωτηματολόγιο που απεστάλη ταχυδρομικώς στους οδοντίατρους
αποτελείτο από δύο διακριτά μέρη: το α’ μέρος περιελάμβανε ένα ερευνητικό
ημιποιοτικό εργαλείο 69 βασικών ερωτημάτων και το δεύτερο ήταν η ελληνική
έκδοση του ερωτηματολογίου Effort - Reward Imbalance (ERI) με 23 βασικά
ερωτήματα. Διερευνήθηκαν οι ακόλουθοι άξονες: δημογραφικά χαρακτηριστικά,
στελέχωση, οργάνωση και λειτουργία των O.T., δραστηριότητα προαγωγής της
στοματικής υγείας και διαχείρισης χρονίων νοσημάτων, εκπαιδευτική και
επιστημονική δραστηριότητα, επαγγελματική ικανοποίηση, εργασιακή ασφάλεια και
καταπόνηση.
Αποτελέσματα: Παρατηρήθηκε σημαντική υποστελέχωση των Ο.Τ. των Κ.Υ. τόσο σε
οδοντιατρικό όσο και σε νοσηλευτικό και λοιπό υγειονομικό προσωπικό. Το
οδοντιατρικό δυναμικό, σε ό,τι αφορά στους τίτλους σπουδών, διαθέτει υψηλό,
σχετικά, επίπεδο, χωρίς ωστόσο να παρουσιάζει την ανάλογη επιστημονική
δραστηριότητα. Σε ό,τι δε αφορά σε ζητήματα οργάνωσης του Ο.Τ. η κατάσταση δεν
είναι ικανοποιητική, καθώς παρατηρείται πλημμελής τήρηση αρχείων και μη
ικανοποιητική τήρηση όρων αποστείρωσης, ασφαλούς και περιβαλλοντικά υπεύθυνης
απόρριψης και διαχείρισης των αποβλήτων και απορριμμάτων της οδοντιατρικής
πράξης και κατάλληλης συντήρησης του εξοπλισμού. Ωστόσο, η κατάσταση
εμφανίζεται αρκετά ικανοποιητική σε σχέση με την σημασία που αποδίδεται από
τους οδοντίατρους και την πρακτική που ακολουθείται στην τήρηση ιατρικών
πρωτοκόλλων ή/και κατευθυντήριων οδηγιών, καθώς και την ασφαλή και κατάλληλη
αποθήκευση και διατήρηση φαρμάκων και υλικών. Το επίπεδο της υποδομής και του
τεχνολογικού εξοπλισμού αξιολογείται αρνητικά, καθώς και η διασύνδεση του Κ.Υ.
με τις υπηρεσίες δευτεροβάθμιας ή τριτοβάθμιας οδοντιατρικής φροντίδας. Παρά
ταύτα, υψηλό ποσοστό οδοντιάτρων αξιολογεί θετικά τη συνολική οργάνωση του
οδοντιατρικού τμήματος και τον βαθμό ανταπόκρισης των οδοντιατρικών τμημάτων
των Κέντρων Υγείας στις ανάγκες της στοματικής υγείας του πληθυσμού ευθύνης
τους.
Σε ό,τι αφορά στην ανάπτυξη δράσεων πρόληψης, αγωγής και προαγωγής της
στοματικής υγείας η κατάσταση εμφανίζεται σχετικά ικανοποιητική, ιδίως
αναφορικά με την κλινική εξέταση μαθητών δημοτικού σχολείου, την ενημέρωση των
γονέων των μαθητών για τα ευρήματα του προληπτικού ελέγχου και την τοπική
εφαρμογή φθορίου. Αναφορικά όμως με τους ενήλικες η κατάσταση είναι
απογοητευτική, τόσο σε σχέση με τις δράσεις αγωγής υγείας, όσο και σε σχέση με
την οργάνωση προγραμμάτων προσυμπτωματικού ελέγχου για τη διάγνωση του καρκίνου
του στόματος σε άτομα υψηλού κινδύνου (π.χ. καπνιστές, αλκοολικούς) και τον
οδοντιατρικό έλεγχο ασθενών με χρόνιες ψυχικές παθήσεις ή άτομα με αναπηρία.
Εξαίρεση αποτελεί η ενημέρωση των ασθενών για τις βλαπτικές συνήθειες του
καπνίσματος. Δηλώθηκε επίσης αυξημένη προσέλευση ασθενών στο Ο.Τ. κατά το
τελευταίο έτος, η οποία αποδίδεται από το σύνολο των οδοντιάτρων στην
οικονομική κρίση, καθώς και ευχερής πρόσβαση των ανασφάλιστων στην παρεχόμενη
από τα Ο.Τ. των Κ.Υ. οδοντιατρική φροντίδα.
Σε ό,τι δε αφορά στις συνθήκες εργασίας, τις αποδοχές και την επαγγελματική
προοπτική στο Ε.Σ.Υ. παρατηρείται μεταξύ των οδοντιάτρων γενικευμένη
δυσαρέσκεια, ενώ παράλληλα καταγράφεται αυξημένη αβεβαιότητα για τη διατήρηση
της θέσης εργασίας τους. Η αποτίμηση με την κλίμακα ERI έδειξε ότι οι
οδοντίατροι των Κ.Υ. της έρευνας είχαν μεν ουδέτερη άποψη για το αν λαμβάνουν
την αναγνώριση, υποστήριξη και της σιγουριάς της θέσης τους, ωστόσο
παρατηρείται σχετική ανισορροπία μεταξύ της προσπάθειας που καταβάλλουν και της
ανταμοιβής που λαμβάνουν, με αποτέλεσμα να αναμένεται αυξημένη ψυχοκοινωνική
καταπόνησή τους και, κατά συνέπεια, αυξημένος κίνδυνος αρνητικών επιπτώσεων
στην υγεία τους.
Αναφορικά με τους προσδιοριστές της παρεχόμενης οδοντιατρικής φροντίδας
προκύπτουν τα εξής: η βαθμίδα του οδοντιάτρου σχετίζεται με την επαγγελματική
ικανοποίηση και ο βαθμός στελέχωσης με το επίπεδο ανταπόκρισης του Ο.Τ. στις
ανάγκες Π.Ο.Φ., η κατοχή μεταπτυχιακού ή δεύτερου τίτλου σπουδών με την τήρηση
ηλεκτρονικού οδοντιατρικού φακέλου και η χαμηλότερη ηλικία με την καλή οργάνωση
του τμήματος. Επίσης ο όγκος εργασίας αλλά και η γενικότερη αξιολόγηση της
ανταπόκρισης του τμήματος βαίνει αυξανόμενος σε σχέση με τον αριθμό των
υπηρετούντων οδοντιάτρων, ενώ η επιστημονική δραστηριότητα συσχετίζεται με την
ανάπτυξη δράσεων πρόληψης. Η εκφραζόμενη ικανοποίηση συσχετίζεται με την
οργάνωση της λειτουργίας του Ο.Τ. και την γενικότερη αξιολόγηση της
ανταπόκρισής του στις ανάγκες του πληθυσμού ευθύνης του. Η επαγγελματική
καταπόνηση φαίνεται να αφορά περισσότερο άνδρες, μεγαλύτερης ηλικίας, με
περισσότερα χρόνια προϋπηρεσίας στο Ε.Σ.Υ., συχνά κατόχους μεταπτυχιακών
τίτλων, που έχουν να ανταποκριθούν σε μεγαλύτερους αριθμούς οδοντιατρικών
πράξεων.
Συνοπτικά, διακρίνονται τρία προφίλ επαγγελματικής ικανοποίησης: (α) ένα που
χαρακτηρίζεται από έντονο αίσθημα πίεσης χρόνου, σωματικής καταπόνησης, άγχους,
και αισθήματος μειωμένου σεβασμού και αναγνώρισης από τους άλλους, πιο συχνό σε
άρρενες, που έχουν μεταπτυχιακές σπουδές, αυξημένο επιστημονικό έργο και
αναπτύσσουν δράσεις προ αγωγής υγείας σε παιδιά και εφήβους. Το συγκεκριμένο
προφίλ παρουσιάζει αρνητική συσχέτιση με παράγοντες όπως η λήψη μέριμνας για
ζητήματα οργάνωσης στο Ο.Τ. και η ανάπτυξη δράσεων προαγωγής υγείας στους
ενήλικες (β) ένα που χαρακτηρίζεται από έντονο αίσθημα πίεσης χρόνου,
σωματικής καταπόνησης, αλλά και αίσθημα ασφάλειας και σταθερότητας στο χώρο
εργασίας και παρατηρείται κυρίως σε οδοντίατρους που εργάζονται σε οργανωμένο Ο.
Τ. και αναπτύσσουν δράσεις προαγωγής υγείας για ενήλικες, κατέχουν τίτλους
μεταπτυχιακών σπουδών, είναι άρρενες, και έχουν αρκετά χρόνια προϋπηρεσίας στο
ΕΣΥ. Το συγκεκριμένο προφίλ παρουσιάζει αρνητική συσχέτιση με παράγοντες όπως η
ανάπτυξη δράσεων προαγωγής υγείας σε παιδιά και εφήβους, η λήψη μέριμνας για
ζητήματα ασφάλειας και οι επιστημονικές δημοσιεύσεις. Και, τέλος, (γ) ένα
προφίλ που χαρακτηρίζεται από έντονο άγχος για τη δουλειά, που δεν σταματά όλες
τις ώρες της ημέρας και παρατηρείται πιο συχνά σε άνδρες μεγαλύτερης ηλικίας,
με αυξημένη προϋπηρεσία στο ΕΣΥ, μειωμένη παραγωγή ερευνητικού έργου, έλλειψη
μεταπτυχιακών σπουδών και περιορισμένη οργάνωση στο Ο.Τ., αλλά με αίσθημα
επαγγελματικής ασφάλειας.
Συμπεράσματα: Τα Ο.Τ. των Κ.Υ., παρά τα προβλήματα και τις αδυναμίες τους,
επιτελούν σημαντικό για τη δημόσια υγεία και την κοινωνική συνοχή έργο.
Προκύπτει, πάντως, προβληματισμός για τα αίτια των διαχρονικών ελλειμμάτων και
αδυναμιών των υπηρεσιών Π.Ο.Φ. στο Ε.Σ.Υ. Είναι αναγκαία, ωστόσο, η άμεση
παρέμβαση της Πολιτείας, στο μέτρο των οικονομικών δυνατοτήτων της χώρας, για
την πληρέστερη στελέχωση, τη βελτίωση των υποδομών και της οργάνωσης, καθώς και
την αποκατάσταση εντός του Ε.Σ.Υ. συνθηκών εργασιακής ασφάλειας, αναγνώρισης
και δίκαιης ανταμοιβής των προσπαθειών του οδοντιατρικού δυναμικού. Τα παραπάνω
αποτελούν προϋποθέσεις ώστε να αναβαθμιστούν οι παρεχόμενες από το Ε.Σ.Υ.
υπηρεσίες Πρωτοβάθμιας Οδοντιατρικής Φροντίδας και να καταστεί δυνατή η
βελτίωση της αποτελεσματικότητας και της ισότητας στην πρόσβαση καθώς και η
διασφάλιση της βιωσιμότητας και η διαφύλαξη του κοινωνικού τους χαρακτήρα -
στόχοι ζωτικής σημασίας, ιδίως κατά την περίοδο της λιτότητας και της
οικονομικής κρίσης.
