Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Πέγκυ Καρπούζου, Eπίκουρη Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Η παρούσα εργασία επιχειρεί να προσεγγίσει μια σειρά από ελληνικά ταξιδιωτικά κείμενα που γράφτηκαν μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και αναφέρονται στην Άπω Ανατολή. Τα κείμενα αυτά, γραμμένα μετά την κατάρρευση της αποικιοκρατίας και την άνοδο του κομμουνισμού στην ανατολική Ασία, αναδεικνύουν την αμφίθυμη στάση των Ελλήνων απέναντι σε αυτές τις αλλαγές. Παράλληλα, τα έργα προσφέρονται για μια ανάλυση των στερεοτύπων σχετικά με την Ανατολή γενικότερα, και την Άπω Ανατολή ειδικότερα.
Έτσι, ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι διπλός: Αφενός να εξετάσει τον τρόπο που η αρχέγονη στερεοτυπική απεικόνιση της Ανατολής από τη Δύση επαναδιατυπώθηκε μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και την εμφάνιση των εθνο-απελευθερωτικών ή/ και αριστερών κινημάτων στην νοτιανατολική Ασία, ως σύγκρουση δύο διαφορετικών πολιτικό-οικονομικών μοντέλων. Αφετέρου να καταδείξει την αντίδραση των Ελλήνων συγγραφέων στα νέα διαμορφούμενα δίπολα. Άλλωστε, η Ελλάδα, από την εποχή της ανεξαρτησίας της προσπαθεί να βρει το δρόμο της ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή. Έτσι, η περιγραφή και η τοποθέτηση της Ανατολής στον άξονα ομοιότητα- ετερότητα μαρτυρά πολλά για την συνείδηση της ελληνικής ταυτότητας. Όπως σημειώνει ο Δημήτρης Τζόβας «η ταυτότητα δεν συνιστά αμετακίνητο σημείο, αλλά αμφίθυμη σχέση. Δομείται μέσα και μέσω του λόγου, όπως η αφήγηση του εαυτού»(1). Έτσι, στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε το πώς οι Έλληνες συγγραφείς αντιλαμβάνονταν τη θέση της Ελλάδας ανάμεσα στους δύο κόσμους, τον αντατολίτικο και τον δυτικό, κατά τη δεδομένη περίοδο, καθώς και κατά πόσο η πολιτική ιδεολογία των συγγραφέων σχετίζεται με τον τρόπο που αντιμετωπίζουν την Ανατολή και τη σχέση της με την Ελλάδα.
Η ανάλυση των κειμένων θα βασιστεί στην σύγχρονη πολιτισμική εικονολογία και συγκεκριμένα στον τρόπο (ανα)παραγωγής της ετερότητας μέσα από την ταξιδιωτική γραφή. Η επιρροή των ταξιδιωτικών κειμένων στη διαμόρφωση εθνικών στερεοτύπων είναι ένα ζήτημα που απασχόλησε τους μελετητές της συγκριτικής γραμματολογίας ήδη από τη δεκαετία του ’50, κυρίως με τις μελέτες των Γάλλων συγκριτολόγων όπως ο J.M. Carré και ο J.M.Mourra.(2) Όμως, το έργο που κατεξοχήν ανέδειξε αυτή την υφέρπουσα σχέση ήταν ο Οριενταλισμός του Edward Said. Για τον Said, ο Οριενταλισμός ( δηλαδή το ευρωπαϊκό επιστημονικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον για την Ανατολή) λειτούργησε ως μια δυτική μορφή κυριαρχίας και επιβολής στην Ανατολή μέσω του λόγου. Η Ασία και η Ανατολή γενικότερα είναι ένας χώρος που δεν προσδιορίζεται τόσο γεωγραφικά ( δεν υπάρχουν ξεκάθαρα γεωγραφικά σύνορα με την Ευρώπη) όσο ιδεολογικά, ένας χώρος που όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Edward Said «στάθηκε πάντα ένας τόπος ρομαντισμού, εξωτικών πλασμάτων, αξέχαστων αναμνήσεων και τοπίων, εμπειριών».(3) Αυτή η στερεοτυπική απεικόνιση της Ασίας από τους Ευρωπαίους παγιώθηκε γύρω στον 19ο αιώνα, και συνδέθηκε εν πολλοίς με την ταυτόχρονη ανάδειξη της ταξιδιωτικής αφήγησης. Πράγματι, οι χώρες της ανατολής αποτέλεσαν τον κατεξοχήν προορισμό των ταξιδιωτικών συγγραφέων του 19ο αιώνα, που επιθυμούσαν να ξεφύγουν από το δυτικό πολιτισμό και να γνωρίσουν την πρωτόγονη, βάρβαρη Ασία.(4) Τις τελευταίες δεκαετίες με την κατάρρευση των αποικιών και την παγκοσμιοποίηση, βλέπουμε τους ταξιδιωτικούς συγγραφείς να προσπαθούν να αποτινάξουν αυτά τα στερεότυπα και να αναζητούν την πραγματική φύση της Ανατολής. Όμως, ακόμα κι αν οι διατυπώσεις είναι πιο προσεκτικές και οι συγγραφείς φαίνονται πιο ενσυνείδητοι απέναντι στα ζητήματα ετερότητας, οι προκαταλήψεις για την Ασία δεν έχουν εκλείψει.(5)
Η θεωρία του Οριενταλισμού θα αποτελέσει λοιπόν ένα από τα βασικά θεωρητικά εργαλεία της παρούσας εργασίας, καθώς θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε το κατά πόσο τα οριενταλιστικά στερεότυπα επιβιώνουν ή ανατρέπονται στα ελληνικά ταξιδιωτικά έργα. Ακόμα, μέσα από την ανάλυση των κειμένων και την περιγραφή των διάφορων εθνοτήτων θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τυχόν ασυνέχειες στην παρουσίαση της ανατολίτικης ταυτότητας από τους συγγραφείς, τα σημεία δηλαδή εκείνα όπου οι συγγραφείς ξεπερνώντας την οριενταλιστική παράδοση αντιμετωπίζουν τους λαούς της Ανατολής ως αυθύπαρκτες εθνικές ομάδες με διαφορετικές μεταξύ τους πολιτισμικές καταβολές και μοναδικά χαρακτηριστικά και όχι απλουστευτικά ως Ανατολίτες.
1 Δημήτρης Τζιόβας, Κουλτούρα και λογοτεχνία, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2014, σελ.19.
2 Αλέξανδρος Καλέσης, Αναγνώσεις ετερότητας στις ταξιδιωτικές αφηγήσεις του F.C.H.L. Pouquenville, Παν/μο Θεσσαλίας, ό.π,σελ.43.
3 Edward Said, Οριενταλισμός, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1996, σελ. 11.
4 Sarga Moussa, La relation orientale. Enquête sur la communication dans le récits des voyages en Orient (1811-1861),εκδ Klincksieck, Παρίσι 1995,σελ.
5. Βέβαια, ο Moussa θεωρεί πως η ανταπόκριση των ευρωπαίων ταξιδιωτών στην Ανατολή ήταν πολύ πιο σύνθετη και αντιφατική απ’ ό,τι υπαινίσσεται ο Said. 5 Debbie Lisle, ό.π.,σελ.70-72.
Λέξεις-κλειδιά:
στερεότυπα, οριενταλισμός, πολιτισμική εικονολογία, ταξιδιογραφία, ιδεολογία και λογοτεχνία, πολιτισμικές σπουδές, ταξιδιωτική λογοτεχνία
