Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Δρ Μάρλεν Μούλιου, Λέκτορας Μουσειολογίας, Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Ανεστέι Παρίση, αρχιτέκτονας - μουσειογράφος, προϊσταμένη του τμήματος Διοικητικής, Οικονομικής και Τεχνικής Υποστήριξης, Ασφάλειας και Φύλαξης του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου.
Σταυρούλα - Βίλλυ Φωτοπούλου, Διευθύντρια Νεώτερου Πολιτιστικού Αποθέματος & Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, της Γ.Δ/νσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟΑ.
Περίληψη:
Το θέμα της συγκεκριμένης Μεταπτυχιακής Εργασίας Εξειδίκευσης είναι η σύνταξη μιας πρότασης/προμελέτης για τη νοηματική και χωρική μουσειολογική οργάνωση της μόνιμης έκθεσης του υπό ίδρυση Λαογραφικού Μουσείου, στη Δημητσάνα του δήμου Νέας Γορτυνίας. Το νέο Μουσείο προορίζεται να φιλοξενηθεί στο – ήδη αποκατεστημένο για το σκοπό αυτό και επίσημα κηρυγμένο ως ιστορικό μνημείο – αρχοντικό της οικογένειας Αντωνοπούλου. Το Μουσείο πρόκειται να λειτουργήσει υπό δημόσιο φορέα διοίκησης και οργάνωσης, τον δήμο Νέας Γορτυνίας, με έδρα τη Δημητσάνα.
Η ανάγκη για τη μελέτη του συγκεκριμένου θέματος προέκυψε: 1) από την ύπαρξη μιας δεδομένης λαογραφικής συλλογής, που φιλοξενείται σήμερα στη βιβλιοθήκη της πόλης, και έχριζε από καιρό επιτακτικής ανάγκης αξιοποίησής της και 2) από το πλούσιο και ανεκτίμητο απόθεμα σε προφορικές ιστορίες , που διαθέτει η περιοχή και έπρεπε να καταγραφεί και να αναδειχθεί πριν ο χρόνος το σβήσει από τη συλλογική μνήμη των κατοίκων της. Το όλο εγχείρημα οργανώθηκε και εκφράστηκε ως ενδιαφέρον για συνεργασία, από τους υπεύθυνους της Διεύθυνσης Νεώτερου Πολιτιστικού Αποθέματος & Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟΑ – ως φορέας υλοποίησης της μελέτης για το σχεδιασμό του Μουσείου και της μόνιμης έκθεσής του – και το δήμο Νέα Γορτυνίας – ως φορέας υλοποίησης και αξιοποίησης του Μουσείου –.
Τα δύο παραπάνω στοιχεία ορίζουν τα δύο, εκ’ των πέντε βασικών χαρακτηριστικών που συνέθεσαν τα ζητήματα που έπρεπε να επεξεργαστεί και να επιλύσει η πρόταση του νοηματικού και χωρικού σχεδιασμού της μόνιμης έκθεσης και του Μουσείου. Το τρίτο χαρακτηριστικό ήταν ο ορισμός του Αρχοντικού ως οργανικό κέλυφος φιλοξενίας και ανάδειξης της μόνιμης έκθεσης του υπό ίδρυση Μουσείου. Ένα κτίριο χαρακτηρισμένο, με Υπουργική Απόφαση , ως «Ιστορικό διατηρητέο Μνημείο» και υποδειγματικά αποκατεστημένο, που σήμερα ερμητικά κλειστό αναμένει της μετατροπή της χρήσης του σε Μουσείο. Το τέταρτο χαρακτηριστικό ήταν η επιλογή του ανάδοχου του έργου για την υλοποίηση μιας διαφορετικής ερμηνευτικής προσέγγισης στο σχεδιασμό της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου, από εκείνη των παραδοσιακών λαογραφικών μουσείων. Τέλος, το πέμπτο χαρακτηριστικό ήταν η επιθυμία – και πάλι του ανάδοχου του έργου – να υλοποιηθεί και να λειτουργήσει παράλληλα στο χώρο του νέου Μουσείου μια διαδικτυακά προσβάσιμη βάση δεδομένων προφορικής ιστορίας.
Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, ουσιαστικά, διαμορφώνουν τα νοηματικά και χωρικά ζητήματα του σχεδιασμού της μόνιμης έκθεσης και του Μουσείου και παράλληλα σκιαγραφούν τους στόχους της επίλυσης του σχεδιαστικού προβλήματος και της σύνταξης της πρότασης. Έτσι, η ύπαρξη μιας δεδομένης, μη αξιοποιημένης συλλογής, με η μικρή καλλιτεχνική αξία και ελλιπή τεκμηρίωση, σε συνδυασμό με τη μεθοδολογική επιλογή του ερμηνευτικού σχεδιασμού, τα αντικείμενα να αναδεικνύουν τον ανθρωποκεντρικό τους χαρακτήρα, υποδεικνύουν δύο ζητήματα του νοηματικού σχεδιασμού. Πρώτον την ανάγκη για αναζήτηση νέας συλλογής, που θα συνδέεται με την ανθρώπινη αφήγηση και τα νοήματα που αυτή τους προσδίδει και θα εμπλουτίσει την ήδη υπάρχουσα. Δεύτερον την αναζήτηση των συνδέσεων της υπάρχουσας συλλογής με τη συλλογική και ατομική προφορική μνήμη, μέσα από μια οργανωμένη εκστρατεία αφιερωμένη στο συγκεκριμένο σκοπό.
Η ύπαρξη πλούσιου υλικού σε προφορικές ιστορίες και η ανάγκη – πέραν της επιστημονικής και λεπτομερειακής καταγραφής – για ανάδειξή του, σε συνδυασμό με τη στοχοθεσία για την υλοποίηση μιας διαφορετικής ερμηνευτικής προσέγγισης στον μουσειολογικό σχεδιασμό, υπαγόρευσαν την μεθοδολογική επιλογή της χρήσης της προφορικής ιστορίας ως το κυρίαρχο αφηγηματικό μέσο. Η ατομική και συλλογική προφορική μνήμη έπρεπε να αποτελέσει το πυρήνα της αφήγησης και άξονα της οργάνωσης της θεματικής και αυτό θα έπρεπε να το υλοποιήσει με επιτυχία ο μουσειολογικός και μουσειογραφικός σχεδιασμός της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου.
Ο ορισμός του Αρχοντικού ως το κτίριο που θα αποτελέσει το κέλυφος της μόνιμης έκθεσης και του ίδιου του Μουσείου, υπογράμμισε την ανάγκη όλα τα παραπάνω στοιχεία – κέλυφος, έκθεση, Μουσείο – να λειτουργούν αρμονικά και οργανικά, αναδεικνύοντας το ένα το άλλο. Η περιοριστική χωρολειτουργική διάταξη και μορφολογική διαμόρφωση, συνιστούν παράλληλα έκφραση των εμπεριεχομένων δραστηριοτήτων που υπηρετούσαν τη λειτουργία για την οποία προορίζονταν – της κατοικίας – και των κοινωνικών πεποιθήσεων και αξιών της εποχής. Ταυτόχρονα, το δεδομένο πολύ αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο, που διέπει τις εργασίες τροποποίησης και προσαρμογής του κτιρίου στη νέα του χρήση, λόγω της ιδιότητάς του να συνιστά επίσημα κηρυγμένο «ιστορικό μνημείο». Και τέλος, η κενότητα, από αυθεντική επίπλωση, της αίθουσας του «Μυστικού Δείπνου». Είναι στοιχεία που ο νοηματικός και χωρικός σχεδιασμός έπρεπε να μετατρέψει σε μοναδική νοηματοδοτική δυνατότητα. Τα αντικείμενα της έκθεσης θα όφειλαν να υπηρετούν την ιστορικότητα και αυθεντικότητα του κτιρίου και να ολοκληρώνουν την ιστορία που αυτό έχει να αφηγηθεί. Ο μουσειολογικός και μουσειογραφικός σχεδιασμός θα πρέπει να εκμεταλλευτεί και να αναδείξει ιδανικά την εξάλειψη της διάστασης του χρόνου, την αμεσότητα, την πηγαιότητα, τη συναισθηματική διάσταση και την αφηγηματική δύναμη της ιστορικής κατοικίας και του βιωμένου χώρου.
Τέλος, η διαδικτυακή βάση δεδομένων προφορικής ιστορίας θα πρέπει, βάσει του σχεδιασμού του Μουσείου, να ενταχθεί λειτουργικά και να εναρμονιστεί με την καθημερινότητά του, ώστε να υπηρετεί το σκοπό της υλοποίησής της και να προσδίδει μια διαφορετική διάσταση στην ερμηνευτική και επικοινωνιακή στρατηγική του.
Η μεθοδολογία που εφαρμόστηκε για την επίλυση του σχεδιαστικού προβλήματος συστάθηκε από ένα θεωρητικό τμήμα που αποτέλεσε αφορμή για γόνιμη σκέψη και καμβά ιδεών και προβληματισμών για την δόμηση του συνθετικού τμήματος και ένα ερευνητικό τμήμα του οποίου ο στόχος ήταν να διερευνήσει το κοινό και την αποδοχή της αποστολής, του σκοπού και των στόχων του Μουσείου και της μόνιμης έκθεσής του. Το θεωρητικό υλικό συνέθεσαν: η προβληματική αναφορικά με το ατομικά βιωμένο περιβάλλον ως αφορμή για την παρουσίαση του κοινωνικά βιωμένου στις ιστορικές κατοικίες - μουσεία, η χρήση της προφορικής ιστορίας σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής λειτουργίας του μουσείου και τέλος το αφήγημα της Δημητσάνας που θα υποστηρίξει την κεντρική θεματική της μόνιμης έκθεσης του Μουσείου. Το υλικό αυτό αποτελεί και τα τρία πρώτα κεφάλαια της συγκεκριμένης εργασίας. Το ερευνητικό τμήμα, υλοποιήθηκε με την διεξαγωγή έρευνας κοινού βάσει της μεθόδου της αυτοσυμπλήρωσης ενός ειδικά διαμορφωμένου ερωτηματολογίου. Ένα μικρό τμήμα της έρευνας πραγματοποιήθηκε με τη μορφή συνεντεύξεων, με οδηγό το συνταγμένο ερωτηματολόγιο, σε επιλεγμένο κοινό με σκοπό να επισημάνει τυχόν ατέλειές εκείνου που τελικά διανεμήθηκε στο κοινό. Τα συστατικά στοιχεία του τμήματος αυτού – στόχοι, σκοπός, μεθοδολογία – και η μελέτη και απεικόνιση των αποτελεσμάτων της έρευνας, συνέθεσαν ένα δημιουργικό προβληματισμό για το επόμενο συνθετικό τμήμα και αποτέλεσαν το τέταρτο κεφάλαιο της εργασίας. Τέλος, το συνθετικό τμήμα αποτελεί η μουσειολογική και μουσειογραφική πρόταση που συνιστά και προμελέτη για το σχεδιασμό του νέου Μουσείου και πρόκειται για τα κεφάλαια πέμπτο και έκτο, αντίστοιχα.
Συμπερασματικά, όσο απροσπέλαστοι και ακανθώδεις και αν φαίνονται οι περιορισμοί και οι δυσκολίες της αλλαγής χρήσης ενός κτιρίου, που υπηρέτησε τη λειτουργία του και το σκοπό της δημιουργίας του την εποχή του και το οποίο ακτινοβολεί, παράλληλα, όχι μόνο τα ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στο εσωτερικό του, αλλά και τη συμβολική σημασία του για την τοπική κοινωνία και το έθνος – στην οποία οφείλει και το χαρακτηρισμό του ως «ιστορικό διατηρητέο μνημείο» – μπορούν να γίνουν αφορμή για τη νοηματοδοτική ολοκλήρωση της έκθεσης και της εμπειρίας των επισκεπτών του. Συγκεκριμένα, η βιωματική διάσταση, η πνευματικότητα και η δυνατότητα της μετάβασης στο χρόνο και το χώρο, είναι ποιοτικά στοιχεία που a priori ενέχει, ως ιστορική κατοικία, προκαλώντας τη συναισθηματική και πνευματική εμπλοκή των επισκεπτών. Η κενότητα του εσωτερικού του δωματίου του «Μυστικού Δείπνου», προσφέρει τη δυνατότητα στην ερμηνευτική διαδικασία να εκμεταλλευτεί την δύναμη των ιστορικών γεγονότων του – της ανθρώπινης αφήγησης – όπως ακριβώς το κάνει με τα αυθεντικά αντικείμενα. Παράλληλα, η αρμονική συνύπαρξη της λαογραφικής συλλογής και της θεματικής της μόνιμης έκθεσης με το κτίριο, προβάλλουν τη σύνδεση των ιδιοκτητών του με το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής και αναδεικνύουν τη σημασία του ως «κοινωνικό αρχείο» μιας εποχής, για τη Δημητσάνα. Το ιστορικό κτίριο και η χρήση της προφορικής ιστορίας, ως μεθοδολογική επιλογή για την ερμηνευτική προσέγγιση της μόνιμης έκθεσης, προσφέρουν τη δυνατότητα σύνδεσης του παρελθόντος με την προβληματική του παρόντος, μέσα από τις αφηγήσεις της τοπικής κοινωνίας και τη συσχέτιση του κυρίαρχου αφηγήματος με τη ζωή των επισκεπτών. Άλλωστε, η κρίση των ημερών μας, κάνει ορατή την αξία των ατομικών αφηγήσεων ως εργαλείο για τη μελέτη ραγδαίων κοινωνικών αλλαγών και την επίλυση προβλημάτων που απειλούν τα σύγχρονα κοινωνικά θεμέλια. Σ’ ένα χώρο που τα αντικείμενα και η προφορική μνήμη συνυπάρχουν αρμονικά, το Μουσείο αποκτά κοινωνικό ρόλο και ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, συνιστά χώρο δημοκρατικής έκφρασης, εξασφαλίζοντας μια ολιστική μουσειακή εμπειρία για το κοινό του που στηρίζεται στο προσωπικό νοηματοδοτικό πλαίσιο. Ένα Μουσείο το οποίο αναμένει με ενδιαφέρον το κοινό – όπως αποκάλυψε η ερευνητική διαδικασία των συνεντεύξεων και της συμπλήρωσης του σχετικού ερωτηματολογίου – για την υιοθέτηση της προφορικής ιστορίας στην αφήγηση και την καθημερινότητά του και για το οποίο η τοπική κοινωνία είναι έτοιμη να προσφέρει στη λειτουργία του και ήδη προσφέρει στην κατεύθυνση της υλοποίησης του.
Η συγκεκριμένη εργασία, μεταπτυχιακής εξειδίκευσης, στοχεύει να προσφέρει μια αφορμή για γόνιμη σκέψη και προβληματισμό όσον αφορά το σχεδιασμό ενός Μουσείου και της μόνιμης έκθεσή του, σε μια ιστορική κατοικία, με βάση τη μεθοδολογική επιλογή της χρήσης της προφορικής ιστορίας ως το βασικό ερμηνευτικό μέσο και με σκοπό να επιτύχει μια διαφορετική ερμηνευτική προσέγγιση, από εκείνη των παραδοσιακών λαογραφικών μουσείων, αλλά και να προσδώσει δημοκρατικό, κοινωνικό και ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα στο ίδιο και την αφήγησή του. Και γιατί όχι, η συγκεκριμένη πρόταση να αποτελέσει το όχημα και την αφορμή για την αποκρυστάλλωσή της σε μια ολοκληρωμένη οριστική μελέτη υλοποίησης του νέου Λαογραφικού Μουσείου Δημητσάνας.
