Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Δημήτριος Καραδήμας, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Αμφιλόχιος Παπαθωμάς, Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Χρήστος Φάκας, Λέκτορας, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Σοφία Παπαϊωάννου, Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Ειρήνη Ζαμάρου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Γραμματική Κάρλα, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Βασίλειος Βερτουδάκης, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Η εργασία εξετάζει τον τρόπο, με τον οποίον στα κείμενα του Πλούταρχου, και ιδιαίτερα στην ομάδα των λεγομένων Ηθικών, εκφράζεται η στάση του φιλοσόφου απέναντι στη ρητορική. Στο πλαίσιο αυτό η ρητορική εννοείται ως ένα σύστημα συγκεκριμένων τεχνικών του λόγου, με τις οποίες ένας ομιλητής μπορεί να παρουσιάζει την πραγματικότητα έτσι, ώστε να του επιτρέπεται να κατασκευάσει πάνω σε αυτήν τις δικές του καινούργιες αλήθειες για τα πράγματα. Διαβάζοντας τα κείμενα του Πλούταρχου, παρατηρείται ότι η στάση του απέναντι στο συγκεκριμένο αντικείμενο δεν είναι απολύτως σαφής. Το γεγονός ότι ο Πλούταρχος εκπροσωπεί την παράδοση της ακαδημαϊκής/πλατωνικής φιλοσοφίας θα μπορούσε να δικαιολογήσει μια εχθρική στάση απέναντι στη ρητορική. Η πρώιμη αρνητική κριτική του Πλάτωνα ήταν τότε ακόμη επίκαιρη. Όμως, ο Πλούταρχος πουθενά στο έργο του δεν φαίνεται να παίρνει μια εχθρική στάση απέναντι στη ρητορική. Ούτε, από την άλλη πλευρά, φαίνεται να παίρνει και μια ξεκάθαρα θετική στάση. Στα χωρία, στα οποία συζητείται η ρητορική, η θέση του γενικά είναι ότι κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και σε συγκεκριμένα πεδία η ρητορική μπορεί να έχει κάποια χρησιμότητα, όμως όχι με τη μορφή που τη μεταχειρίζονται και τη διδάσκουν οι σοφιστές, αλλά μέσω μιας άλλης μορφής που της επιτρέπει να λειτουργεί επικουρικά προς τη φιλοσοφία. Αυτή, όμως, οπωσδήποτε είναι μια στάση που χρειάζεται ερμηνεία. Από τη στιγμή που δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος να πιστέψει κανείς ότι οι διαφορές, που εντοπίζει ένας συγγραφέας στα κείμενά του, και οι κατηγοριοποιήσεις, στις οποίες προβαίνει, ανταποκρίνονται όντως σε διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα και υπαρκτές κατηγορίες, και ότι όλα αυτά δεν είναι απλά τα υλικά με τα οποία ο ίδιος ο συγγραφέας κατασκευάζει τις δικές του οντολογίες, αντιλαμβάνεται κανείς πως πάνω σε αυτή τη βάση και η μετριοπαθής στάση του Πλούταρχου απέναντι στη ρητορική δεν μπορεί να γίνει αμέσως δεκτή ως αλήθεια ή ως μια προσωπική άποψη. Πρέπει κανείς να αναζητήσει τις αιτίες και τις σκοπιμότητες που η στάση αυτή ενδεχομένως εξυπηρετεί. Η έρευνα στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα δεν δίνει αμέσως αυτές τις απαντήσεις, κυρίως γιατί σε μεγάλο βαθμό βρίσκεται ακόμη δέσμια των παραδοσιακών κατηγοριοποιήσεων, οι οποίες θέλουν τον Πλάτωνα και τη φιλοσοφία να βρίσκονται από τη μια μεριά και τους σοφιστές με τη ρητορική από την άλλη. Αντίθετα, στη δική μου προσέγγιση δεν αμφισβητείται εκ των προτέρων το ότι η ρητορική μπορεί να έχει μια οικεία θέση στον χώρο της φιλοσοφίας. Τίθεται, όμως, ευθύς εξαρχής ως σημείο αναφοράς η συνειδητοποίηση πως η ρητορική είναι ένα δύσκολο θέμα, για να το χειριστεί στον δημόσιο λόγο του ένας φιλόσοφος.Οι λόγοι αυτής της δυσκολίας είναι κυρίως ιστορικοί και κοινωνικοί. Το γεγονός ότι η ρητορική εκπαίδευση στην αρχαιότητα κανονικά προσείλκυε περισσότερους μαθητές από εκείνους που κατάφερναν να προσελκύσουν οι φιλόσοφοι έχει αναγκάσει σε αρκετές περιόδους πολλούς από τους τελευταίους να επιχειρήσουν να υποβαθμίσουν δημοσίως τη σημασία της ρητορικής και τον ρόλο της στην κοινωνία. Ο Πλάτωνας και αργότερα οι περισσότεροι από τους φιλοσόφους που συστηματικά ενθάρρυναν την ενασχόληση των μαθητών τους με την πολιτική συνήθιζαν να υποστηρίζουν ότι η ρητορική, στη «συμβατική» της εκδοχή, είναι ένα πράγμα άχρηστο ή και επικίνδυνο τόσο για τους ίδιους τους ρήτορες όσο και για τις πόλεις τους. Ο Πλούταρχος βρίσκεται σε ένα προχωρημένο στάδιο αυτής της παράδοσης, και αυτό σημαίνει ότι δεν έχει μόνο τους δασκάλους της ρητορικής απέναντί του. Η ακαδημαϊκή/πλατωνική φιλοσοφία, με την οποία ο ίδιος συντάσσεται, βρίσκεται και αυτή απέναντι σε άλλες ανταγωνιστικές μορφές φιλοσοφίας. Όπως επισημαίνεται τα τελευταία χρόνια ολοένα και πιο συχνά στην έρευνα, στα δεδομένα της εποχής εκείνης ό,τι μπορούσε να δώσει κύρος σε ένα τέτοιο αντικείμενο και να το διακρίνει από άλλα ανταγωνιστικά ήταν η δυνατότητα προσκόλλησης σε ένα σύνολο θέσεων παλιότερων φιλοσόφων, οι οποίοι για αυτόν τον σκοπό κατασκευάζονταν ως αυθεντίες στον συγκεκριμένο τομέα. Πρόκειται για το ζήτημα της ορθοδοξίας, της οποίας η απαίτηση πρέπει να ήταν ο πρώτος και κύριος περιορισμός που θα υφίστατο ο Πλούταρχος στον δημόσιο λόγο του. Με δεδομένες αυτές τις συνθήκες και με την πρόθεση της συνεισφοράς στην παραπάνω επιστημονική συζήτηση η στάση του Πλούταρχου απέναντι στη ρητορική εξετάζεται στο πλαίσιο της εργασίας μου στη βάση της ακόλουθης υπόθεσης: η μετριοπαθής στάση που διαφαίνεται στα κείμενα του φιλοσόφου θεωρείται ότι δεν είναι ενδεικτική μιας χαμηλής εκτίμησης, αλλά συνέπεια της προσπάθειάς του να βρει στο δημόσιο λόγο του ένα σημείο ισορροπίας ανάμεσα σε περιορισμούς, που ο ίδιος ως ένας ακόμη φιλοσοφικός δάσκαλος υφίσταται στο πεδίο της εκπαίδευσης, και σε μια ευνοϊκή θεώρηση της ρητορικής στο πεδίο όπου αυτή κατ’ εξοχήν εμφανίζεται, δηλαδή στο πεδίο της πολιτικής.Μετά την Εισαγωγή η εργασία διαιρείται σε δύο μεγάλα μέρη. Στο πρώτο μέρος («ο Μενέμαχος και η ρητορική») παρουσιάζεται ο τρόπος, με τον οποίον συζητείται το θέμα της ρητορικής στα Πολιτικά παραγγέλματα. Το συγκεκριμένο κείμενο αποτελεί και τον κύριο άξονα της ανάλυσής μου, καθώς παρουσιάζει εντυπωσιακή πυκνότητα και πληρότητα πληροφοριών. Οι πληροφορίες από τα άλλα κείμενα των Ηθικών, καθώς και από τους Βίους του Πλούταρχου, συζητούνται σε αντιπαραβολή και αναφορικά με αυτόν τον άξονα. Έτσι, λοιπόν, αμέσως μετά από ένα σύντομο θεωρητικού χαρακτήρα κεφάλαιο, στο οποίο προσδιορίζω τον τρόπο, με τον οποίον πιστεύω ότι πρέπει να διαβάζονται τα Πολιτικά παραγγέλματα (κεφ. 2.1), αναλύω τη στάση του Πλούταρχου απέναντι στη ρητορική σε τρία επί μέρους κεφάλαια και μέσα από την παρακολούθηση της λειτουργίας τριών κρίσιμων αντιθέσεων. Στο δεύτερο μέρος της διατριβής («ο Πλούταρχος και οι σοφιστές») δοκιμάζεται η τοποθέτηση της κριτικής που ασκεί ο φιλόσοφος κατά των σοφιστών σε μια διαφορετική βάση, η οποία δεν προϋποθέτει την απόλυτη διάκριση της φιλοσοφίας από τη ρητορική. Η εργασία κλείνει με γενικά συμπεράσματα. Στο τέλος υπάρχει ένα παράρτημα, το οποίο περιλαμβάνει μια λίστα με τις συντομογραφίες όλων των τίτλων κειμένων του Πλούταρχου στα ελληνικά.
