Περίληψη:
Η βυζαντινή Νότια Ιταλία (876-1071), η οποία αποτελείτο από τα θέματα της Λογγοβαρδίας (σημερινή Απουλία), της Λουκανίας (σημερινή Basilicata) και της Καλαβρίας είναι μέχρι σήμερα η λιγότερο μελετημένη περιοχή της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν την περιοχή από τους Άραβες και τους Λογγοβάρδους και την οργάνωσαν πολιτικά, στρατιωτικά, και εκκλησιαστικά με στόχο από τη μία πλευρά την εδραίωση της κυριαρχίας τους, και από την άλλη τη συνύπαρξη με τους Λογγοβάρδους και την Εκκλησία της Ρώμης. Η πολιτική της αυτοκρατορίας και η στάση του ίδιου του πληθυσμού διαμόρφωσε μία συνοριακή κοινωνία που βασιζόταν στη συνύπαρξη χωρίς συγκρούσεις, καθώς η κάθε πλευρά αναγνώριζε τη δική της διαφορετική ταυτότητα και την ταυτότητα του άλλου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της συνύπαρξης και της ανοχής, αλλά πάντα υπό τον έλεγχο της κρατικής εξουσίας, διαμορφώθηκε, αναπτύχθηκε και τελικά εδραιώθηκε ο βυζαντινός πολιτισμός στη Νότια Ιταλία. Η βυζαντινή τέχνη της Νότιας Ιταλίας δεν έχει αποτελέσει μέχρι σήμερα αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης, αλλά πάντοτε εξετάζεται συνοπτικά μέσα στα πλαίσια της Μεσαιωνικής τέχνης της περιοχής με αποτέλεσμα τα βυζαντινά μνημεία να μην έχουν ενταχθεί στο πολιτικό, θρησκευτικό, κοινωνικό και ιδεολογικό πλαίσιο στο οποίο δημιουργήθηκαν. Στη διατριβή εξετάζεται για πρώτη φορά η τέχνη μόνο της βυζαντινής περιόδου σε συνδυασμό με τις πληροφορίες που προέρχονται από το πλούσιο αρχείο της περιοχής και διερευνάται πώς η καλλιτεχνική δημιουργία, η λατρεία και η ιδεολογία της κεντρικής εξουσίας μεταφέρθηκαν από την Κωνσταντινούπολη στα δυτικά σύνορα, πώς αναπτύχθηκε η βυζαντινή τέχνη μέσα στα πλαίσια της διαφορετικότητας των πληθυσμών των συνόρων, πώς αυτή η τέχνη υιοθετήθηκε από μία ακριτική κοινωνία, ποιοι ήταν οι φορείς της εδραίωσης της βυζαντινής τέχνης, της λατρείας και της ιδεολογίας στη Νότια Ιταλία, αλλά και πώς μαρτυρείται μέσα από την τέχνη και τη λατρεία ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούσαν οι μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες της δυτικής μεθορίου, οι Βυζαντινοί και οι Λογγοβάρδοι. Στο πρώτο μέρος μελετώνται τα μνημεία και οι μαρτυρίες που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την ίδια την Κωνσταντινούπολη, δηλαδή το πραιτώριο του κατεπάνω Ιταλίας στη βυζαντινή Βάρη (Bari), το λειτουργικό ειλητό Exultet 1 και οι χορηγίες των βυζαντινών αξιωματούχων. Με αφετηρία την ενδελεχή ανάλυση του επιγράμματος του κατεπάνω Βασιλείου Μεσαρδονίτη και το συνδυασμό των γραπτών πηγών και των αρχαιολογικών καταλοίπων γίνεται ανασύσταση του πραιτωρίου ως του πολιτικού, στρατιωτικού και θρησκευτικού κέντρου της αυτοκρατορίας στη Νότια Ιταλία και επιχειρείται η αρχαιολογική του αποκατάσταση. Σχετικά με το Exultet 1, αμφισβητείται η καθιερωμένη άποψη ότι αποτελεί παραγγελία μόνο του Λογγοβάρδου αρχιεπισκόπου της Βάρεως, αναλύεται για πρώτη φορά ο ρόλος των Βυζαντινών στη δημιουργία του και μέσα από την εικονογράφησή του αποκαλύπτονται οι μηχανισμοί της μεταφοράς της τέχνης και της αυτοκρατορικής ιδεολογίας από την Κωνσταντινούπολη στα σύνορα. Η ανάλυση των χορηγιών των βυζαντινών αξιωματούχων στη Νότια Ιταλία οδηγεί σε αμφισβήτηση της παραδοσιακής άποψης ότι η χορηγία συνδέεται μόνο με τους γηγενείς αξιωματούχους, και δείχνει τους τρόπους με τους οποίους μέσω της χορηγίας ενισχύθηκε η παρουσία της κεντρικής διοίκησης και του πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης στην περιοχή. Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται η μνημειακή τέχνη σε έξι ναούς στο θέμα Λογγοβαρδίας, στον Άγιο Πέτρο στον Υδρούντα (S. Pietro, Otranto), στο ναό της Θεοτόκου στο Casaranello (S. Maria della Croce), στην κρύπτη της Αγίας Χριστίνας στα Καρπινιανά (S. Cristina, Carpignano), στο σπηλαιώδη ναό των Αγίων Στεφάνων στα Βαύστα (Ss. Stefani, Vaste), στον ανώνυμο σπηλαιώδη ναό στο Grottaglie, όπως και τα σπαράγματα τοιχογραφιών στον ανεσκαμμένο ναό ΒΒ της Masseria Quattro Macine. Eδώ γίνεται μία εις βάθος εικονογραφική ανάλυση των μνημείων, ταυτίζονται μορφές αγνώστων μέχρι σήμερα αγίων, επαναχρονολούνται κάποιες από τις τοιχογραφίες, μελετάται η τιμή που αποδιδόταν στους αγίους, και διαπιστώνεται ο βαθμός σύγκλισης με την εικονογραφία και τη λατρεία στα μνημεία της υπόλοιπης αυτοκρατορίας, όπως και τα σημεία απόκλισης που εκφράζουν την τοπική παράδοση. Στο τρίτο μέρος μελετώνται τα τοπικά ζητήματα της τέχνης και της λατρείας, όπως αυτά προκύπτουν μέσα από τα ίδια τα μνημεία. Εξετάζεται το πρόβλημα της χρήσης των σπηλαιωδών ναών και αμφισβητείται η παραδοσιακή άποψη ότι πρόκειται για ιδιωτικούς ταφικούς ναούς στους οποίους δεν τελείτο η θεία Λειτουργία, αναλύεται η παρουσία του Χριστού ως του κεντρικού προσώπου για τη διακόσμηση της αψίδας, γίνεται μελέτη του έργου των ζωγράφων και των χορηγών μέσα από τις αφιερωτικές επιγραφές και εξετάζεται η τιμή προς τους μεγάλους προστάτες της Νότιας Ιταλίας, της Θεοτόκου, του αρχαγγέλου Μιχαήλ και του αγίου Νικολάου μέσα από τη μαρτυρία της τέχνης και των γραπτών πηγών.
Λέξεις-κλειδιά:
Νότια Ιταλία, μεσοβυζαντινή περίοδος, αρχαιολογία, εικονογραφία, ζωγραφική, λατρεία, επιγραφές, χειρόγραφα, αγιολογία, σπηλαιώδεις ναοί, εικονογραφικό πρόγραμμα
