Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Παύλος Κάβουρας, καθηγητής, ΤΜΣ, ΕΚΠΑ
Λάμπρος Λιάβας, καθηγητής, ΤΜΣ, ΕΚΠΑ
Αναστασία Γεωργάκη, καθηγήτρια ,ΤΜΣ, ΕΚΠΑ
Τάσος Χαψούλας, καθηγητής, ΤΜΣ,ΕΚΠΑ
Μαρία Παπαπαύλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια, ΤΜΣ,ΕΚΠΑ
Βίκυ Λαλιώτη, επίκουρη καθηγήτρια, ΤΜΣ,ΕΚΠΑ
Παναγιώτης Πούλος, επίκουρος καθηγητής, ΤΜΣ,ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Περίληψη
Η διατριβή με τον τίτλο “Η Αθήνα τραγουδάει ακόμη” εθνογραφική μελέτη των μουσικών πρακτικών στο σύγχρονο αστικό χώρο, είναι μια εθνογραφική μελέτη που εντάσσεται στους τομείς της αστικής εθνομουσικολογίας και της ανθρωπολογίας οίκοι. Σε αυτό το πλαίσιο, όπου η μελέτη διεξάγεται στον ίδιο πολιτισμικό χώρο, με αυτόν που ζει και κινείται ο εθνογράφος, η μουσική εξετάζεται σύμφωνα με την εθνομουσικολογική-ανθρωπολογική προοπτική στο αστικό πεδίο, ως κουλτούρα και στην κουλτούρα, δηλαδή ως πολιτισμικό μόρφωμα, κοινωνική σχέση και πολιτισμική επιτέλεση και διερευνώνται ζητήματα πολιτικής οικονομίας της μουσικής (αισθητικές, ιδεολογικές χρήσεις, κ.ά.).
Το ερευνητικό πεδίο της διατριβής είναι η σύγχρονη μουσική σκηνή της Αθήνας, ο πολιτισμικός χώρος των ενσώματων μουσικών πρακτικών, όπου η διαδραστικότητα μουσικών και ακροατηρίων διαμορφώνει και εξελίσσει τη μουσική ταυτότητα της πόλης (Straw, 1991:373). Η αθηναϊκή μουσική σκηνή μελετήθηκε σε συνάρτηση με τη διαχρονική και συγχρονική κίνηση των μουσικών, τις μουσικές πρακτικές, τα ακροατήρια, τα διάφορα δίκτυα, την πολιτισμική παραγωγή και την ευρύτερη κοινωνικοπολιτική και ιστορική δυναμική της πόλης, με στόχο την ταυτοποίηση και την ανάλυση των συμβολικών δομών που τη συγκροτούν και των σχέσεων εξουσίας που ασκούνται στο πεδίο της. Η συγκρότηση και η εξέλιξη της αθηναϊκής μουσικής σκηνής κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ερευνήθηκαν στο επίπεδο της επιτέλεσης των σύγχρονων μουσικών πρακτικών και αναλύθηκαν στη βάση ενός συνδυασμού τοπικών και υπερτοπικών μουσικών και εξωμουσικών παραγόντων με τη χρήση πρωτότυπων μεθοδολογικών, αναλυτικών-ερμηνευτικών θεωρητικών σχημάτων. Για την ανάλυση και ερμηνεία του πραγματολογικού υλικού, χρησιμοποίησα εργαλεία της αστικής εθνομουσικολογίας, της ανθρωπολογίας της μουσικής και των πολιτισμικών σπουδών: τη Θεωρία της πρακτικής (Bourdieu, Giddens, Ortner) και της επιτέλεσης και τις αναλυτικές έννοιες «ηγεμονία» (A.Gramsci, 1971) και «επιλεκτική παράδοση» ( R.Williams, 1977: 123), τις οποίες συνδυάζω σε ένα πρωτότυπο μεθοδολογικό, αναλυτικό-ερμηνευτικό σχήμα.
Αναλυτικότερα, συνέλεξα, κατ’ αρχάς, αρκετό υλικό τόσο από συνεντεύξεις συντελεστών του πεδίου, όσο και από την έρευνα και εξέταση διαφόρων πηγών (βιβλιογραφία, τύπος, διαδίκτυο, κ.ά.). Η ανάλυση αυτού του υλικού με οδήγησε στη διαπίστωση ότι ο συμβολικός προσδιορισμός της σκηνής συγκροτείται σε τρεις άξονες τον «εθνικό» τον «υπερεθνικό» και τον «λαϊκό» οι οποίοι βρίσκονται σε συνεχή διαδραστική σχέση. Ακολούθως, για την πρόσβαση στο πεδίο, μελέτησα την διαχρονική κίνηση -ή αλλιώς τα «μουσικά μονοπάτια» (R.Finnegan, 1989 )- επτά μουσικών στη σκηνή της Αθήνας, καθώς και μια σειρά από μουσικές επιτελέσεις σε επιλεγμένους χώρους της πόλης με τη μέθοδο της συμμετοχικής παρατήρησης, όπου ερεύνησα τη διαδραστική δυναμική των μουσικών πρακτικών με το δομημένο πεδίο. Κατά την επιτόπια έρευνα με τη μέθοδο της συμμετοχικής παρατήρησης, εστίασα στην εκδήλωση δομικών πλεγμάτων, πολιτισμικών σχημάτων δράσης, habiti, κλπ., και στις διαδραστικές σχέσεις δομής και πρακτικής, τουτέστιν τη δυναμική της διάδρασης δομών και ατόμων. Η μεταβολή διά της πρακτικής εντοπίζεται στη διαλεκτική δομημένων σχημάτων, παραδειγμάτων δράσης, που εκφράζονται στις πρακτικές των συμμετεχόντων. Τα παραδείγματα αυτά που κατευθύνουν τις μουσικές πρακτικές, δημιουργούνται μέσα από πολιτικές διεργασίες και υποστηρίζονται από διάφορα δίκτυα (ηγεμονικούς σχηματισμούς), συνήθως σε συνδυασμό με πολιτισμικές πολιτικές και θεσμούς, διαμορφώνοντας αισθητικές και κοινωνικές όψεις του πεδίου. Αφορούν δε στον καθορισμό των διαστάσεων των μουσικών υλικών και στις εννοιολογήσεις του «εθνικού» και το «λαϊκού», ως προσδιορισμούς της μουσικής, έχουν ταξινομικό χαρακτήρα και οδηγούν στη δημιουργία αξιολογικών πολιτισμικών κλιμάκων, οι οποίες επιδρούν στη διαδικασία διαμόρφωσης των κοινωνικών πολιτισμικών ταυτοτήτων και της πολιτισμικής κατανάλωσης.
Τοιουτοτρόπως, προκειμένου να μελετηθούν οι συμβολικές δομές και οι σχέσεις εξουσίας στην αθηναϊκή σκηνή, ήταν απαραίτητες η ταυτοποίηση και η ανάλυση (ως προς τις μουσικές και κοινωνικοπολιτικές τους διαστάσεις) αυτών των ηγεμονικών παραδειγμάτων, τα οποία επιδρούν και επέδρασαν διαχρονικά ως ρυθμιστικά- κανονιστικά μοντέλα δράσης στο πεδίο των μουσικών πρακτικών. Για το σκοπό αυτό, στηρίχτηκα στη μελέτη των συγκειμένων και σε ανάλυση της ιστορίας του πεδίου, το οποίο μελέτησα σε βάθος χρόνου, αντλώντας υλικό από διάφορες πηγές (συνεντεύξεις, αρχειακή και βιβλιογραφική έρευνα, διαδίκτυο, τύπος, κ.ά.). Η επιτόπια έρευνα της σκηνής (συνεντεύξεις, συζητήσεις, κλπ.) και η μελέτη των διαφόρων πηγών ανέδειξαν τη δραστηριότητα διαφόρων κοινωνικο-πολιτισμικών δικτύων, καθώς και μεμονωμένων ατόμων ή μικρών ομάδων, στη διαδικασία διαμόρφωσης των μουσικών πρακτικών (Grossberg, 1992:52-60). Η διδακτορική έρευνα εστίασε στην ανάλυση της δυναμικής των δομημένων δικτύων (η παρουσία των οποίων χαρακτηρίζει τις αστικές μουσικές πρακτικές), έτσι όπως αυτή εκδηλώνεται στα μουσικά περιβάλλοντα της Αθήνας, όπου ανέδειξε τη δράση ατόμων και ομάδων, που διέπει όλο το φάσμα των μουσικών πρακτικών, από τη δεκαετία του ’50 και έως σήμερα (αυτό το βάθος χρόνου αποδείχτηκε απαραίτητο για την ερμηνεία της σύγχρονης συνθήκης). Η επίδραση τους αναλύθηκε στους ηγεμονικούς λόγους που κατευθύνουν τις πρακτικές, στην πολιτισμική παραγωγή, στις επιτελέσεις, στην οργάνωση αξιολογικής πολιτισμικής κλίμακας και την παραγωγή και νομή συμβολικού κεφαλαίου, στις προσωπικές διαδρομές, τις τοποθετήσεις και τις αντιστάσεις των συντελεστών του πεδίου, στις μουσικές ταυτότητες και σε άλλα επί μέρους φαινόμενα μουσικά και εξωμουσικά, στο πλαίσιο των διαδοχικών ιστορικών περιόδων.
Παράλληλα ανέλυσα τη δυναμική του υπερεθνικού άξονα (των υπερεθνικών μουσικών υλικών και ρευμάτων, καθώς και των συστημικών υπερπολιτισμικών μορφωμάτων) στο πεδίο της σκηνής. Στη σκηνή επιδρούν συστημικά δομημένες υπερεθνικές πολιτισμικές τάσεις, που εκπορεύονται από ισχυρά οικονομικά κέντρα, δημιουργώντας σημαντικές μεταβολές στην εκάστοτε εντόπια συγκρότηση του μουσικού ήθους και ύφους. Όπως διαπίστωσα, η ένταξη και αφομοίωση αυτών των τάσεων στην αθηναϊκή μουσική σκηνή, εξαρτάται από την εντόπια δυναμική και τους λόγους που εκφράζονται στα προαναφερθέντα ηγεμονικά παραδείγματα. Τα ηγεμονικά παραδείγματα θεωρήθηκαν στο ιστορικό τους βάθος ως προς τους τρόπους που συνδιαλέγονται χρονοτοπικά με τους δυο συστημικούς, πολιτισμικούς μουσικούς άξονες, στους οποίους εκφράζεται το παγκοσμιοποιημένο μουσικό πεδίο, την popular music (R. Middleton 1990, R. Shuker 2001: p.x, κ.ά. ) και τη world music (T. Taylor, 1997, V. Erlmann 1996, κ.ά.), καθώς και με ευρύτερα συστήματα, όπως η υπερκουλτούρα, η παγκοσμιοποίηση, η popular culture, η πολυπολιτισμικότητα, η αντικουλτούρα, κ.ά.. Τοιουτοτρόπως δημιούργησα ένα ερμηνευτικό σχήμα, που με οδήγησε στην αποκωδικοποίηση των συμβολικών δομών της σκηνής και των σχέσεων εξουσίας που ασκούνται στο πεδίο της.
Συνοψίζοντας, η αθηναϊκή μουσική σκηνή είναι ένα –διαχρονικά- δομημένο δυναμικό πεδίο, στο οποίο λειτουργούν συστήματα κανόνων και αξιολογικοί κώδικες, στη βάση των οποίων ταξινομούνται οι μουσικές πρακτικές. Η μουσική αισθητική και ποιητική διαμορφώνονται από διαχρονικές διαδικασίες ατόμων και ομάδων, καθώς και τοπικών και υπερτοπικών μουσικών και εξωμουσικών παραγόντων σε συνεχή αλληλόδραση και σε διαλεκτική σχέση και συνάρθρωση με πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές δομές και τα συστήματα συμβολικής οικονομίας (κατανομής συμβολικού κεφαλαίου), συνθήκη που εκφράζεται στο ιστορικά δομημένο πεδίο της διαδοχής των ηγεμονικών πολιτισμικών παραδειγμάτων (συγκρότηση, μεταβολή, εναλλαγή, κλπ.), στη βάση των οποίων διαμορφώνονται τάσεις, κατευθύνσεις, αισθητική, αλλά και αξιολογικά συστήματα και κοινωνικές ταξινομήσεις. Η ανάλυση της σχέσης αυτών των παραδειγμάτων-προϊόντων σχέσεων εξουσίας, που εγγράφονται σε μια ιστορική δυναμική διαδικασία και ανάγονται σε ζητήματα πολιτικού προσδιορισμού- με όλο το φάσμα των συντελεστών του πεδίου (στο πλαίσιο των επιτελέσεων, κλπ.) είναι το εφαλτήριο για την ταυτοποίηση και την ανάλυση των δoμών και των σχέσεων εξουσίας που συγκροτούν τη συμβολική οριοθέτηση των μουσικών πρακτικών στη σκηνή.
Το επιλεκτικό διαχρονικό σχήμα αξιολόγησης και ταξινόμησης, οργανωμένο σε συμβολική πολιτισμική κλίμακα, στη βάση της οποίας γίνονται αξιολογήσεις των μουσικών πρακτικών και γεγονότων, αλλά και των ίδιων των μουσικών, των χώρων, των μουσικών γεγονότων και των ακροατηρίων, που λειτουργεί στο πεδίο της μουσικής σκηνής, αναδύεται με καθαρότητα στη διατριβή, όπως και η μετάβαση σε νέα κοινωνικο-πολιτισμική συνθήκη. Η εκάστοτε ισχύουσα πολιτισμική κλίμακα η οποία διαμεσολαβεί τη λειτουργία των μουσικών πρακτικών, αντικατοπτρίζει την ηθική, οικονομική και κοινωνική οριοθέτηση ενός συνόλου και τις πολιτισμικές σημασίες που έχουν τα πρόσωπα και οι χώροι σε μια κοινωνία οργανωμένη με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Οι πολιτισμικοί συσχετισμοί μεταβάλλονται ανάλογα με τις κοινωνικές τάξεις και με τις εκάστοτε ανάγκες της ανάπτυξής τους και σε συνάρτηση με το βαθμό μεταβολής των κοινωνικών δομών και συστημάτων. Στη σύγχρονη περίοδο όπου η σταδιακή εγκατάσταση νέων πολιτισμικών συστημικών μορφωμάτων (global, popular culture), με τη συνεπακόλουθη εμπορευματοποίηση της τέχνης, τα διάφορα λάιφ-στάιλ, τα δίκτυα, τα κατευθυνόμενα ακροατήρια, την εφησυχασμένη τέχνη, κ.ά., ενσωματώνει τα πολιτισμικά αντικείμενα σε μια οριζόντια ιστορικότητα, η πάλη για ηγεμονία δεν αποσκοπεί στη κριτική και δημιουργική ανατροπή των παλαιοτέρων παραδειγμάτων, αλλά στη διεύρυνσή τους, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί το υποκείμενο σύστημα δομών που τα στηρίζει για την άσκηση πολιτισμικής εξουσίας που εξυπηρετεί κυρίως τους σκοπούς της αγοράς.
