Summary:
Σκοπός εργασίας – δομή
Βασικός στόχος της συγκεκριμένης διδακτορικής εργασίας αποτελεί η αποτύπωση της διαδικασίας ανάδειξης και αναπαραγωγής των ελληνικών πολιτικών ελίτ κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Η παρούσα εργασία ιδωμένη υπό το πρίσμα των θεωριών για τις ελίτ και δίνοντας έμφαση στο ρόλο των κομμάτων ως κύριων μορφών ανάδειξης των πολιτικών ελίτ, στοχεύει στο να καταγράψει και να παρουσιάσει τις αλλαγές που έχουν λάβει χώρα στη διαδικασία ανάδειξης των ηγετικών πολιτικών ομάδων κατά την περίοδο από το 1989 έως και το 2011.
Για την απάντηση του συγκεκριμένου ερευνητικού ερωτήματος διενεργήθηκε μια ποσοτική – απογραφική έρευνα στο σύνολο των μελών των ελληνικών πολιτικών ελίτ (βουλευτές, ευρωβουλευτές, εξωκοινοβουλευτικά μέλη κυβερνήσεων) που αφορούν την περίοδο στην οποία αναφέρεται η έρευνά μας.
Για την υλοποίηση της συγκεκριμένης έρευνας ακολουθήθηκε συγκεκριμένη δομή και ερευνητική μεθοδολογία, προκειμένου να διατυπωθούν περά από το κύριο ερευνητικό ερώτημα, επιμέρους ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις εργασίας. Υπό το πρίσμα αυτό διαμορφώθηκε ένα συγκεκριμένο θεωρητικό πλαίσιο το οποίο αναφέρεται στην εξέλιξη και διαμόρφωση των κυριότερων θεωριών για τις ελίτ από τα τέλη του 19ου αιώνα ως και τις πιο πρόσφατες θεωρητικές προσεγγίσεις. Αντίστοιχα, για την καλύτερη απεικόνιση της ελληνικής περίπτωσης παρουσιάστηκε και η εξέλιξη της ανάδειξης των ελληνικών πολιτικών ελίτ, της περιόδου που προηγήθηκε της έρευνάς μας και πιο συγκεκριμένα από τις αρχές της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας, έως και το 1989.
Περιγραφή κεφαλαίων
Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζεται η εξέλιξη της μελέτης για τις ελίτ, με έμφαση σε συγκεκριμένες παραμέτρους, οι οποίες σχετίζονται με τα κυριότερα ζητήματα που καλύπτονται στο ερευνητικό μέρος. Το ενδιαφέρον επικεντρώνει σε παραμέτρους οι οποίες θα απασχολήσουν τη συγκεκριμένη εργασία και που άπτονται της λειτουργίας των ηγετικών πολιτικών ομάδων, όπως η αναπαραγωγή, ανάδειξη και εναλλαγή των πολιτικών ελίτ, η συμπεριφορά τους σε περιόδους σταθερότητας του πολιτικού συστήματος, αλλά και ο ρόλος των κομματικών ηγετών και των πολιτικών κομμάτων στη διαμόρφωση των πολιτικών ελίτ. Παράλληλα σε μικρότερο βαθμό δόθηκε έμφαση και σε παραμέτρους που φαίνεται να επηρεάζουν εξωγενώς τη διαδικασία ανάδειξης και αναπαραγωγής των πολιτικών ελίτ κατά τα τελευταία χρόνια, είτε αποτέλεσαν είτε όχι αντικείμενο έρευνας, όπως η κινητικότητα των ελίτ, οι παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τη λήψη αποφάσεων, όπως οι πολίτες και τα ΜΜΕ, αλλά και η αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση μεταξύ των διαφόρων ελίτ που υφίστανται σε μια κοινωνία (π.χ. πολιτικές, οικονομικές, γραφειοκρατικές).
Σ’ ένα πρώτο επίπεδο παρουσιάζονται οι σχετικές θεωρίες της Ιταλικής Σχολής των ελίτ και πιο συγκεκριμένα η έμφαση δίνεται στις θεωρητικές προσεγγίσεις των Gaetano Mosca, Vilfredo Pareto και Robert Michels, παρουσιάζοντας πέρα από τα κυριότερα σημεία των συγκεκριμένων μοντέλων και βασικές ομοιότητες και διαφορές οι οποίες χαρακτήρισαν το πεδίο για τη μελέτη των ελίτ τις δεκαετίες που ακολούθησαν. Κύριο σημείο αναφοράς των συγκεκριμένων προσεγγίσεων αποτέλεσε η ιστορική ερμηνεία της ανάλυσης των ελίτ και παράλληλα η συνολική ανάλυση του φαινομένου των ελίτ χωρίς επί μέρους κατηγοριοποιήσεις (π.χ. οικονομικές, πολιτικές, γραφειοκρατικές).
Σ’ ένα δεύτερο επίπεδο παρουσιάζονται οι θεωρίες για τις πολιτικές ελίτ οι οποίες αναπτύχθηκαν τα χρόνια από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, οπότε βασικό σημείο αναφοράς αποτελεί ο ρόλος των ελίτ, ως αναπόσπαστο κομμάτι της λειτουργίας των αντιπροσωπευτικών δημοκρατιών που αναπτύσσονται σταδιακά έως και τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο δόθηκε έμφαση μεταξύ άλλων στις θεωρίες, των H. Lasswell, K. Mannheim, C.W. Mills, S. Keller, G.W. Domhoff και R. Putnam.
Ακολούθως, η παρουσίαση των θεωρητικών προσεγγίσεων για τις πολιτικές ελίτ, ολοκληρώνεται με τις πλέον πρόσφατες αναλύσεις που αναπτύχθηκαν κατά κύριο λόγο τις δύο τελευταίες δεκαετίες, μέσα από τα έργα των H. Best, J. Higley, M. Dogan, J. Pakulski, L. Verzichelli, M. Cotta και M. Burton. Πλέον η έμφαση δίνεται στη συγκριτική ποσοτική ανάλυση των στοιχείων για τις πολιτικές ελίτ (χρονική ή σε επίπεδο χωρών), αλλά και στις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στο επίπεδο της αναπαραγωγής και ανάδειξης των πολιτικών ελίτ ως αποτέλεσμα μιας σειράς εξελίξεων που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια στις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες.
Το πρώτο αυτό κεφάλαιο ολοκληρώνεται με μια σύντομη εστίαση στις παραμέτρους που έχουν επηρεάσει την παραπάνω διαδικασία, όπως ο ρόλος των πολιτικών κομμάτων, των κομματικών ηγεσιών, των ΜΜΕ και των νέων τεχνολογιών, αλλά και του κράτους.
Στο δεύτερο εισαγωγικό κεφάλαιο περιγράφεται η διαδικασία ανάδειξης των ελληνικών πολιτικών ελίτ από τις αρχές της Μεταπολίτευσης, έως και το 1989. Μέσω της εξέλιξης του ελληνικού πολιτικού συστήματος και της αναφοράς στην ανάπτυξη και εξέλιξη των κυριότερων κομματικών σχηματισμών της περιόδου, αναλύονται οι βασικότερες παράμετροι που επηρέασαν τη διαδικασία ανάδειξης και αναπαραγωγής των ηγετικών πολιτικών ομάδων.
Ως σημαντικότερες παράμετροι της συγκεκριμένης περιόδου προβάλλουν μια σειρά από μεταβλητές οι οποίες σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό αποτελούν αντικείμενο έρευνας και στο ερευνητικό μέρος της εργασίας. Μια πρώτη παράμετρος ιδιαίτερα σημαντική καθ’ όλη τη συγκεκριμένη περίοδο αποτελεί ο ρόλος της πολιτικής ηγεσίας των κυρίαρχων κομματικών σχηματισμών και ιδίως των κομμάτων του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ, οι αρχηγοί των οποίων (Κ. Καραμανλής, Α. Παπανδρέου) κυριάρχησαν στο πολιτικό σκηνικό της περιόδου ως χαρισματικές προσωπικότητες, μια εξέλιξη που σε μεγάλο βαθμό υπαγορεύτηκε από τις συνθήκες κρίσης και τον μεταβατικό χαρακτήρα της περιόδου.
Αντίστοιχα, σημαντικό ρόλο αποκτάει βαθμιαία κατά την πρώτη αυτή περίοδο και ο ρόλος των κομματικών οργανώσεων και ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1980, οπότε και η προϋπηρεσία σε κάποια κομματική θέση αποτελεί σημαντική παράμετρο είτε για την απευθείας ανάδειξη στο καθεστώς των πολιτικών ελίτ είτε σε κάποιο άλλο σημαντικό αξίωμα (π.χ. κρατική μηχανή ή τοπική αυτοδιοίκηση) που στη συνέχεια συνέβαλλε και πάλι στην κατάκτηση σημαντικού πολιτικού αξιώματος (π.χ. βουλευτής ή ευρωβουλευτής).
Εξίσου σημαντική παράμετρος στη διαδικασία ανάδειξης των πολιτικών ελίτ αποτελεί και η ύπαρξη των πολιτικών τζακιών, τα οποία παρά τη μεγάλη αλλαγή στο μεταπολιτευτικό πολιτικό προσωπικό, εξακολουθούν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση των πολιτικών ελίτ. Μια τελευταία παράμετρος που εμπλέκεται στην όλη διαδικασία κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, είναι και εκείνη του συνδικαλισμού και της ιδιαίτερα σημαντικής ανάπτυξής του κατά την περίοδο που ακολούθησε την πτώση του καθεστώτος των Συνταγματαρχών.
Πέρα όμως από τις κύριες αυτές παραμέτρους, υπήρξε σύντομη αναφορά και σε κάποιες ακόμα διαστάσεις οι οποίες είτε σχετίζονται με τις περισσότερες από τις παραπάνω παραμέτρους είτε χωρίς να αποτελούν βασικά στοιχεία της περιόδου, επρόκειτο να αποτελέσουν σημαντικά συστατικά της ανάδειξης των πολιτικών ελίτ κατά τα χρόνια που ακολούθησαν. Υπό το πρίσμα αυτό υπήρξε σύντομη αναφορά στο ρόλο των πελατειακών σχέσεων και τη μετεξέλιξή τους κατά την συγκεκριμένη περίοδο, ενώ ξεχωριστή αναφορά γίνεται στο ρόλο των ΜΜΕ, αλλά και την επαγγελματοποίηση του πολιτικού προσωπικού, παράμετροι που αναδεικνύονται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και μετά.
Το δεύτερο αυτό εισαγωγικό κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την παρουσίαση του δημογραφικού προφίλ των πολιτικών ελίτ της πρώτης αυτής περιόδου, έως και το 1989, λειτουργώντας ουσιαστικά εισαγωγικά στο κύριο ερευνητικό κεφάλαιο της διδακτορικής εργασίας.
Με την ολοκλήρωση των δύο πρώτων εισαγωγικών κεφαλαίων παρουσιάζεται το τρίτο κεφάλαιο το οποίο αποτελεί το κύριο ερευνητικό μέρος της διδακτορικής εργασίας. Στην αρχή του κεφαλαίου γίνεται η σύνδεση με τα δύο πρώτα εισαγωγικά κεφάλαια, μέσω της διατύπωσης των επιμέρους ερευνητικών ερωτημάτων και των υποθέσεων εργασίας, τα οποία στηρίζονται στα όσα υποστηρίχθηκαν στα δύο προηγούμενα κεφάλαια. Τα συγκεκριμένα ερευνητικά ερωτήματα καλύπτουν μια σειρά από ζητήματα, όπως η προσαρμοστικότητα της διαδικασίας ανάδειξης των πολιτικών ελίτ στις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό της ελληνικής κοινωνίας, ο βαθμός σταθερότητας των πολιτικών ελίτ, η ομογενοποίηση μεταξύ των κυρίαρχων πολιτικών δυνάμεων, η αύξηση της δύναμης των πολιτικών αρχηγών και των ηγετικών πολιτικών ομάδων και τέλος ο βαθμός ελέγχου των κυρίαρχων μέσων αναπαραγωγής της εξουσίας (π.χ. κράτος, ΜΜΕ, κόμμα).
Ακολούθως, γίνεται λεπτομερής περιγραφή του τρόπου που υλοποιήθηκε η έρευνα. Στο πλαίσιο αυτό υπάρχει ενδελεχής αναφορά στο πρωτόκολλο που χρησιμοποιήθηκε για την υλοποίηση της έρευνας, τις μεταβλητές που το αποτελούσαν, αλλά και τις επιμέρους τιμές της κάθε μεταβλητής. Αντίστοιχα στις δύο επόμενες υποενότητες παρουσιάζεται η μεθοδολογία που επελέγη για την πραγματοποίηση της έρευνας, καθώς και η υλοποίησή της. Στο πλαίσιο αυτό αναλύθηκαν μια σειρά από παραμέτρους, όπως οι λόγοι που επελέγη η συγκεκριμένη χρονική περίοδος, οι διάφορες κατηγορίες στελεχών που περιλαμβάνει η συγκεκριμένη έρευνα, οι πηγές από τις οποίες αντλήθηκαν τα σχετικά στοιχεία, η περίοδος υλοποίησης, διευκρινίσεις αναφορικά με τον τρόπο συμπλήρωσης των μεταβλητών, η αδυναμία συγκέντρωσης στοιχείων σ’ ένα μικρό αριθμό περιπτώσεων, αλλά και οι στατιστικοί δείκτες που χρησιμοποιούνται για την καλύτερη αξιοποίηση των στοιχείων της έρευνας.
Εν συνεχεία γίνεται παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Η παράθεση των σχετικών αποτελεσμάτων χωρίζεται σε τέσσερις επιμέρους κατηγορίες. Την παρουσίαση του δημογραφικού προφίλ των στελεχών της περιόδου, η οποία εστιάζει στις μεταβλητές του φύλου, της ηλικίας, του επιπέδου εκπαίδευσης, των σπουδών στο εξωτερικό και του επαγγέλματος. Η δεύτερη κατηγορία μεταβλητών περιλαμβάνει την αναπαραγωγή και την ανάδειξη των πολιτικών ελίτ, εστιάζοντας σε μεταβλητές όπως η κύρια και η δευτερεύουσα πηγή ανάδειξης των πολιτικών στελεχών, τα κομματικά όργανα ανάδειξης και η συνεχής ή μη παρουσία στα αξιώματα των πολιτικών ελίτ. Στην τρίτη κατηγορία αποτελεσμάτων παρουσιάζεται η εξέλιξη των παραπάνω μεταβλητών με βάση την επιμέρους κατηγοριοποίηση των στελεχών, προχωρώντας σε συγκεκριμένους διαχωρισμούς, όπως τα στελέχη που προέρχονται από οικογένειες με πολιτική παράδοση, τον χώρο των ΜΜΕ, αλλά και τα στελέχη που επιλέγονται από τις ηγεσίες των κομμάτων (σύμβουλοι κομματικών αρχηγών, ή διορισμένα και όχι εκλεγμένα στελέχη). Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων ολοκληρώνεται με την παρουσίαση δύο δεικτών, του δείκτη κομματικής ανάδειξης και του δείκτη πολιτικής αναπαραγωγής, οι οποίοι δημιουργήθηκαν ειδικά για τις ανάγκες της έρευνας και οι οποίοι προκύπτουν ως αποτέλεσμα συνδυασμού των μεταβλητών της, με κύριο στόχο να απεικονίσουν με μεγαλύτερη πληρότητα τα αποτελέσματα της κάθε μεταβλητής. Σε κάθε μία από τις παραπάνω ενότητες η παρουσίαση των πινάκων και η περιγραφή των αποτελεσμάτων ακολουθεί μια ενιαία λογική. Σ’ ένα πρώτο επίπεδο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα χρονικά σε τρεις μεγάλες υποπεριόδους, από το 1974 έως και το 1990 (μια περίοδος η οποία λειτουργεί περισσότερο εισαγωγικά και περιλαμβάνει μόνο τα στελέχη που ενώ είχαν εκλεγεί για πρώτη φορά πριν το 1989, διατήρησαν ένα τουλάχιστον αξίωμα κατά την περίοδο της έρευνας), από το 1991 έως και το 2000 και τέλος από το 2001 έως και το 2011. Στη συνέχεια η κάθε μια απ’ αυτές τις χρονικές περιόδους παρουσιάζεται σε επίπεδο κομμάτων, προκειμένου οι διαφορές να μην εντοπίζονται μόνο σε χρονικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο κομματικών σχηματισμών.
Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας, έχει τη μορφή της ανάλυσης των συμπερασμάτων της έρευνας. Στο πλαίσιο αυτό σ’ ένα πρώτο επίπεδο παρουσιάζονται οι απαντήσεις στα ερευνητικά ερωτήματα και τις υποθέσεις εργασίας που παρουσιάστηκαν στο τρίτο κεφάλαιο. Υπό το πρίσμα αυτό αναλύονται μια σειρά από μεταβλητές στη διαδικασία ανάδειξης και αναπαραγωγής των ελληνικών πολιτικών ελίτ κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Ζητήματα όπως ο ρόλος των κομμάτων, των κομματικών οργανώσεων και των μελών τους, ο ρόλος της οικογενειακής παράδοσης και των πελατειακών σχέσεων, της τοπικής αυτοδιοίκησης, του κράτους, αλλά και των ομάδων πίεσης αποτέλεσαν τις κύριες παραμέτρους ανάλυσης. Η εστίαση αυτή κατέστησε δυνατή την επιμέρους ανάλυση συγκεκριμένων παραμέτρων που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των πολιτικών ελίτ, όπως ο προσδιορισμός των διαφοροποιήσεων σε επίπεδο κομμάτων, οι αλλαγές στο δημογραφικό τους προφίλ, η προσαρμοστικότητα της διαδικασίας ανάδειξης των πολιτικών ελίτ με βάση τις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό της κοινωνίας, η συμπεριφορά τους σε περιόδους κρίσεων ή σταθερότητας ενός πολιτικού συστήματος, ο ρόλος των υπολοίπων ελίτ (π.χ. οικονομικών) στη διαδικασία ανάδειξης και τέλος ο ρόλος των πολιτικών αρχηγών και των ΜΜΕ.
Επιπροσθέτως, και προχωρώντας σε μια γενικότερη αποτίμηση των όσων προηγήθηκαν, τα συγκεκριμένα αποτελέσματα αξιολογούνται υπό το πρίσμα της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος και των όσων υποδηλώνουν για την ομαλή ή μη λειτουργία του, στη χώρα μας. Η συγκεκριμένη διδακτορική εργασία ολοκληρώνεται με τους περιορισμούς της έρευνας που διεξήχθη, αλλά και προτάσεις για περαιτέρω μελέτη με έμφαση στην επιμέρους ανάλυση ορισμένων παραμέτρων που αναπτύχθηκαν στη συγκεκριμένη έρευνα (π.χ. οικογενειακή παράδοση), την χρήση διαφορετικών ερευνητικών εργαλείων, αλλά και άλλα ζητήματα που εμφανίζουν ενδιαφέρον αναφορικά με τις ελληνικές πολιτικές ελίτ (π.χ. κυκλοφορία των ελίτ, αλληλεπίδραση μεταξύ των πολιτικών και των υπολοίπων ελίτ, αλλά και η πιθανότητα ύπαρξης ενός Νοτιοευρωπαϊκού μοντέλου).
