Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Καθηγητής Κανάρης Τσίγκανος (ΕΚΠΑ), Δρ. Κωνσταντίνος Γοντικάκης (Ακαδημία Αθηνών, ερευνητής Β), Lecturer Βασίλης Αρχοντής (University of St. Andrews)
Περίληψη:
Το παρόν κείμενο αποτελεί την διδακτορική διατριβή του φοιτητή Συντελή Πέτρου
του Τμήματος Φυσικής της Σχολής Θετικών Επιστημών του Εθνικού και
Καποδιστριακού πανεπιστημίου Αθηνών, στο αντικείμενο της Ηλιακής Φυσικής. Το
θέμα της διατριβής είναι η ανάδυση της μαγνητικής ροής στον Ήλιο, οι ηλιακοί
πίδακες και οι στεμματικές εκτινάξεις μάζας.
Στην εργασία αυτή μελετήσαμε αρχικά την ανάδυση μη συνεστραμμένων σωλήνων
μαγνητικής ροής από το εσωτερικό του Ήλιου στην ηλιακή ατμόσφαιρα. Διερευνήσαμε
το ρόλο που έχει το μήκος όπου ο σωλήνας ροής δέχεται τη δύναμη της μαγνητικής
άνωσης στην διαδικασία της ανάδυσης (παράμετρος λ) και στην εξέλιξη της
δυναμικής του συστήματος. Για την ανάλυση αυτή, πραγματοποιήσαμε τριδιάστατες,
χρονοεξαρτώμενες, με ειδική αντίσταση και συμπιεστές μαγνητοϋδροδυμαικές
προσομοιώσεις με χρήση του αριθμητικού κώδικά Lare3D. Βρήκαμε
σημαντικέςδιαφορές στη δυναμική της ανάδυσης των μαγνητικών σωλήνων ροής με την
μεταβολή του λ. Στο ηλιακό εσωτερικό, για μεγαλύτερες τιμές του λ, ο σωλήνας
ροής αναδύεται πιο γρήγορα και διαστέλλεται περισσότερο λόγω της χαμηλότερης
μαγνητικής τάσης του σωλήνα. Ως εκ τούτου, η ένταση του πεδίου μειώνεται και η
ανάδυση πάνω από τη φωτόσφαιρα γίνεται αργότερα σε σχέση με την περίπτωση του
μικρότερου λ. Και στις δύο περιπτώσεις, το πεδίο που αναδύεται στην φωτόσφαιρα
γίνεται ασταθές σε δύο σημεία, σχηματίζοντας δύο μαγνητικά δίπολα που
αλληλεπιδρούν δυναμικά κατά την εξέλιξη του συστήματος. Τα περισσότερα δυναμικά
φαινόμενα συμβαίνουν σε ένα φύλλο ρεύματος που σχηματίζεται στην επιφάνεια
διεπαφής ανάμεσά στους μαγνητικούς λοβούς που αλληλεπιδρούν. Στην επιφάνεια
διεπαφής βρίσκουμε το σχηματισμό και την εκτίναξη πλασμοιειδών, την εκκίνηση
πολλών ηλιακών πιδάκων, καθώς και τη θέρμανση του πλάσματος στην ηλιακή
ατμόσφαιρα. Συζητούμε επίσης τον μηχανισμό της δημιουργίας των ηλιακών πιδάκων
και την ατμοσφαιρική απόκριση στην ανάδυση της μαγνητικής ροής των δύο
συστημάτων.
Το δεύτερο αντικείμενο μελέτης αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι οι
Στεμματικές Εκτι-
νάξεις Μάζας (Coronal Mass Ejections, CMEs). Το αντικείμενο αυτο εξετάσθηκε
μέσα απο δύο
μελέτες.
Στην πρώτη μελέτη που πραγματοποιήσαμε στο ζήτημα αυτό, εξετάσαμε την εκκίνηση
και το σχηματισμό μιας CME κάνοντας μια λεπτομερή ανάλυση παρατηρήσεων στο
χαμηλό ηλιακό στέμμα μιας σχετικά ταχείας CME. Οι παρατηρήσεις είναι από δύο
οπτικές γωνίες και προέρχονται από το όργανο SECCHI της αποστολής STEREO. Το
γεγονός που μελετάμε καταγράφηκε στις 2 Ιανουαρίου 2008, και επιλέχθηκε λόγω
των αρκετών ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του. Η CME κινείται ανοδικά τουλάχιστον
τέσσερις ώρες πριν από την κορύφωση της ηλιακής έκλαμψης. Το προφίλ της
ταχύτητας και της επιτάχυνσης παρουσιάζουν έναν αριθμό από διακυμάνσεις που
φαίνεται να συσχετίζονται με την μεταβλητότητα της καμπύλης φωτός του GOES.
Ανιχνεύουμε και μετρούμε την τριδιάστατη κατάρρευση ηλιακών βρόχων προς την
περιοχή του εκρηκτικού νήματος κατά την διάρκεια της ανοδικής κίνησης και
επιτάχυνσης του CME. Προτείνουμε ότι αυτοί οι βρόχοι που καταρρέουν είναι η
πρώτη ένδειξη μαγνητικής εκκένωσης της περιοχής πίσω από το σχηματιζόμενο
μαγνητικό σχοινί της CME. Αναφέρουμε την παρατήρηση μιας θερμής δομής που
τελικώς γίνεται ο πυρήνας του πυρήνα λευκού φωτός του CME. Παρατηρούμε και ροές
προς δύο κατευθύνσεις κατά μήκος του εκρηκτικού νήματος που μπορεί να
σχετίζονται με την εκρηκτική διαδικασία. Τέλος, συγκρίνουμε τα αποτελέσματά μας
με τις προβλέψεις από το καθιερωμένο μοντέλο εκλάμψεων-CME και βρίσκουμε πολύ
καλή συμφωνία. Καταλήγουμε ότι το καθιερωμένο μοντέλο απεικονίζει αξιόπιστα τα
αρχικά στάδια μίας CME.
Στη δεύτερη μελέτη που κάναμε πάνω στο ζήτημα των CMEs, χρησιμοποιήσαμε
φασματοσκοπικά δεδομένα για την ανάλυση της προεκρηκτικής δραστηριότητας του
κέντρου δράσης ΝΟΑΑ 11429 δώδεκα ώρες πριν την εκτίναξη δύο ταχέων CMEs στις 7
Μαρτίου 2012 από το κέντρο αυτό. Μελετήσαμε τις θερμικές συνιστώσες και τη
δυναμική που σχετίζεται με τα μαγνητικά σχοινιά. Πραγματοποιήσαμε ανάλυση
Differential Emission Measure (DEM) από παρατηρήσεις των Hinode/EIS και
SDO/AIA. Ανιχνεύσαμε τις συνιστώσες εκπομπής των δύο μαγνητικών σχοινιών και
του κέντρου δράσης. Στη συνέχεια ακολουθήσαμε τη χρονική εξέλιξη της εκπομπής
των μαγνητικών σχοινιών χρησιμοποιώντας τις παρατηρήσεις του AIA. Υπολογίσαμε
επίσης την πυκνότητα πλάσματος, την ταχύτητα Doppler και τις μη-θερμικές
ταχύτητες που σχετίζονται με τα μαγνητικά σχοινιά από τα δεδομένα του EIS. Η
Ανατολική και Δυτική περιοχή του κέντρου δράσης, από τις οποίες προήλθαν οι δύο
ταχείες CMEs κατά τη διάρκεια δύο εκλάμψεων τύπου Χ, μελετήθηκαν ξεχωριστά. Και
στις δύο περιοχές, ανιχνεύσαμε μια συνιστώσα εκπομπής στο θερμοκρασιακό εύρος
log T = 6:8 - 7:1. Η χρονική εξέλιξη της Ανατολικής περιοχής έδειξε μια αύξηση
στο μέσο DEM αυτού του θερμοκρασιακού εύρους κατά μια τάξη μεγέθους, 5 ώρες
πριν την εκτίναξη του πρώτου CME. Αυτή η αύξηση συσχετίστηκε με την σταδιακή
άνοδο και θέρμανση του μαγνητικού σχοινιού, όπως υποδηλώνεται από τις
μετατοπίσεις προς το κυανό και τις αυξημένες μη-θερμικές ταχύτητες στο Ca XV
200.97A. Μετρήθηκε μια γενική ανοδική κίνηση (σχετικη μετατόπιση προς το κυανό
12 km/s). Η πυκνότητα ηλεκτρονίων βρέθηκε να είναι 4x10^9 -2x10^10 cm^-3
(χρησιμοποιώντας τον λόγο Ca XV 181.90A ως προς Ca XV 200.97A). Συγκρίνουμε τα
αποτελέσματά μας με άλλες εργασίες από το ίδιο κέντρο δράσης για να δώσουμε μια
ενοποιημένη εικόνα του κέντρου δράσης και της εξέλιξής του.
Το τελευταίο αντικείμενο που ερευνήσαμε στην διατριβή αυτή ήταν η μελέτη των
φυσικών διεργασιών που προκαλούν τις μικρής κλίμακας εκρήξεις που
συμπεριφέρονται σαν CME (CME-like). Για την ανάλυση αυτή, πραγματοποιήσαμε
τριδιάστατες, χρονοεξαρτώμενες, με ανώμαλη ειδική αντίσταση και συμπιεστές
μαγνητοϋδροδυμαικές προσομοιώσεις με χρήση του αριθμητικού κώδικά Lare3D,
μοντελοποιώντας επαναλαμβανόμενες CME-like εκρήξεις. Οι εκτινάξεις αυτές έχουν
μέγεθος και ενέργειες μικρών εκρηκτικών νημάτων. Τα μαγνητικά σχοινιά που
πρόκειται να εκτιναχθούν δημιουργούνται από την επανασύνδεση των J-βρόχων (που
έχουν σχηματιστεί από την κοινή δράση διατμητικών κινήσεων και περιστροφής). Το
περιβάλλον πεδίο που δημιουργείται κατά την ανάδυση του αρχικού σωλήνα ροής
είναι ασταθές στην αστάθεια Torus. Η εκτίναξη των μαγνητικών σχοινιών
πυροδοτείται από την δράση ενός μηχανισμού αφαίρεσης μαγνητικής τάσης, όπως ο
κλασσικός μηχανισμός tether-cutting, όπου το περιβάλλον πεδίο επανασυνδέεται με
τον εαυτό του. Βρίσκουμε έναν ακόμα έναν μηχανισμός αφαίρεσης τάσης από την
επανασύνδεση του περιβάλλοντος πεδίου με τους J-βρόχους. Αναφέρουμε ότι οι
διαφορετικοί μηχανισμοί αφαίρεσης μαγνητικής τάσης έχουν ως αποτέλεσμα την
διαφορετική κατανομή θερμοκρασίας, πυκνότητας και ταχυτήτων εντός των
εκτινασσόμενων δομών. Προσομοιώσεις με χαμηλότερη ένταση μαγνητικού πεδίου
δείχνουν ότι παρόλο που το περιβάλλον πεδίο είναι torus ασταθές οι εκτινάξεις
καταλήγουν να είναι έγκλειστες. Παρεκτάσεις των εκρηκτικών δομών δείχνουν ότι
αυτές οι αυτές οι εκτινάξεις έχουν την δυναμική να γίνουν μικρές CMEs.
Προσομοιώσεις με μεγαλύτερης ενέργειας μαγνητικούς σωλήνες δείχνουν ότι οι
κινητικές ενέργειες αυτών των εκτινάξεων μπορούν να φτάσουν τις τιμές ενεργειών
των CMEs μικρού μεγέθους.
Η παρούσα διατριβή διαρθρώνεται στα παρακάτω κεφάλαια. Στο κεφάλαιο 1 δίνεται
μια γενική εισαγωγή στο αντικείμενο της Ηλιακής Φυσικής, και με βάση αυτά
εξηγείται και ο γενικός προσανατολισμός της διατριβής. Κατόπιν, η διατριβή
χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο μέρος I, αρχικά δίνονται βασικά στοιχεία της
Μαγνητοϋδροδυναμικής θεωρίας (κεφ. 2) και στοιχεία της θεωρίας της ανάδυσης της
μαγνητικής ροής (κεφ. 3). Στο κεφ. 4 δίνονται τα αποτελέσματά μας πάνω στο
ζήτημα της ανάδυσης της μαγνητικής ροής ενός σωλήνα ροής με μηδενική συστροφή.
Το μέρος II, έχει να κάνει με τις ηλιακές εκτήξεις και τις CMEs. Στο κεφ. 5
γίνεται μια σύντομη βιβλιογραφική αναφορά στα φαινόμενα αυτά από παρατηρησιακή
και θεωρητική σκοπιά. Στο κεφ. 6 παρουσιάζονται τα αποτελέσματά μας στην μελέτη
της εκκίνησης μιας CME από την NOAA 10980 με χρήση δεδομέων του STEREO. Στο
κεφ. 7 παρουσιάζονται τα αποτελέσματά μας στην προεκρηκτική φάση της NOAA 11429
πριν την εκκίνηση δύο ταχείων CMEs. Τέλος, στο κεφ. 8 δίνονται τα αποτελέσματα
μας στην μελέτη της φύσης των επαναλαμβανόμενων εκρήξεων.
Λέξεις-κλειδιά:
Ανάδυση της μαγνητικής ροής, Mαγνητικοί σωλήνες, Hλιακοί πίδακες, Στεμματικές εκτινάξεις μάζας, MHD
