Τομέας Βασικών Επιστημών
Βιβλιοθήκη Επιστημών Υγείας

2017-04-07

2017

Πρωτόπαπα Αναστασία Σοφία

Εμμανουήλ Αγαπητός, Καθηγητής, Ιατρική, ΕΚΠΑ
Γεώργιος Λυρίτης, Καθηγητής, Ιατρική, ΕΚΠΑ
Κωνσταντίνα Τηνιακού, Αναπλ. Καθηγήτρια, Ιατρική, ΕΚΠΑ
Θεόδωρος Πίτσιος, Καθηγητής, Ιατρική, ΕΚΠΑ
Μυρσίνη Κουλούκουσα, Αναπλ. Καθηγήτρια, Ιατρική, ΕΚΠΑ
Ανδρέας Λάζαρης, Καθηγητής, Ιατρική, ΕΚΠΑ
Ευστάθιος Χρονόπουλος, Αναπλ. Καθηγητής, Ιατρική, ΕΚΠΑ

Παλαιοπαθολογική μελέτη του μεσαιωνικού πληθυσμού της πόλης της Ρόδου

Ελληνικά

Παλαιοπαθολογική μελέτη του μεσαιωνικού πληθυσμού της πόλης της Ρόδου

Εισαγωγή
H παλαιοπαθολογία αποτελεί διεπιστημονικό ερευνητικό πεδίο στο επίκεντρο του οποίου βρίσκεται η μελέτη των εκδηλώσεων παθολογίας σε ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα με προέλευση στο προϊστορικό και ιστορικό παρελθόν και η διερεύνηση της φυσικής, ιστορικής και εξελικτικής διαδρομής των ανθρώπινων νοσημάτων.
Υλικό και μέθοδοι
Συστηματικές έρευνες της τέταρτης Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατά την περίοδο 1985-1996 ανέδειξαν σημαντικά μνημεία της Βυζαντινής περιόδου της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. Το Ανθρωπολογικό Μουσείο της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών συμμετείχε στις εργασίες αποκάλυψης, συλλογής και ταξινόμησης του πλούσιου ανθρωπολογικού υλικού από το εσωτερικό Βυζαντινών ναών. Η παρούσα μελέτη αφορά σε δύο ανασκαφικούς πληθυσμούς οι οποίοι αναδείχθηκαν στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα (13ος-16ος αιώνας) και στο οικογενειακό παρεκκλήσιο της οδού Αγησάνδρου (12ος-14ος αιώνας). Ο προσδιορισμός των δημογραφικών παραμέτρων των δύο πληθυσμών πραγματοποιήθηκε σύμφωνα με προτυπωμένες ανθρωπολογικές μεθόδους. Η διερεύνηση των εκδηλώσεων παθολογίας από τα οστά πραγματοποιήθηκε με μακροσκοπικό έλεγχο, παρατήρηση με στερεοσκοπικό μικροσκόπιο, απεικονιστική ανάλυση με ακτίνες Χ και υπολογιστική τομογραφία.
443
Αποτελέσματα
Οι δύο σκελετικοί πληθυσμοί οι οποίοι αναδείχθηκαν στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνα και στο νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου ανέδειξαν ελάχιστο αριθμό ατόμων 157 και 114 και αναλογίες ενηλίκων προς ανηλίκους σκελετούς 92/65 και 54/60, αντίστοιχα. Στην παρούσα μελέτη αναδείχτηκαν διαφορές ανάμεσα στους δύο ανασκαφικούς πληθυσμούς της Ρόδου που αφορούν στα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά καθώς και στις εκδηλώσεις οστικών αλλοιώσεων και στην έκφραση σκελετικών δεικτών που συνδέονται με ευρύ φάσμα παθολογίας.
Διαπιστώθηκε ότι η κατά ηλικία κατανομή διέφερε μεταξύ των πληθυσμών των δύο νεκροταφείων σε στατιστικά σημαντικό βαθμό (p<0,001). Συγκεκριμένα, η συχνότητα των νεαρών ενηλίκων ατόμων (<25 ετών) ήταν 3πλάσια στο νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου, σε σύγκριση με αυτή του Αγίου Σπυρίδωνα (61,7% έναντι 20%, αντίστοιχα, p<0,001). Στο ευρύ φάσμα της σκελετικής παθολογίας που απαντά σε εκτεταμένο σύνολο οστικών ευρημάτων και στον μεγαλύτερο αριθμό από τους τάφους της οδού Αγησάνδρου, υποδηλώνονται τα οξέα συμβάματα και οι χρόνιες επιπλοκές της δρεπανοκυτταρικής νόσου. Αλλοιώσεις της χρόνιας βαριάς αναιμίας που αφορούν σε διαταραχή της εξωτερικής διαμόρφωσης και της εσωτερικής αρχιτεκτονικής των οστών αποτελούν γενικευμένα γνωρίσματα του πληθυσμού της Αγησάνδρου που ελέγχονται μακροσκοπικά και επιβεβαιώνονται κατά τον απεικονιστικό έλεγχο των αντίστοιχων κρανιακών και μετακρανιακών ευρημάτων. Στον πληθυσμό της οδού Αγησάνδρου παρατηρήθηκαν 12 περιπτώσεις ανισοσκελίας (22,2%) έναντι μίας στον πληθυσμό του Αγ. Σπυρίδωνα (1,1%). Το μορφολογικό γνώρισμα της πορώδους υπερόστωσης (cribra orbitalia) αναγνωρίστηκε σε 11 από 29 κρανία (37,9%) στο νεκροταφείο της Αγησάνδρου ενώ στον 444
πληθυσμό του Αγ. Σπυρίδωνα σε 3 από 15 κρανία (20%). Στο νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου, το απεικονιστικό πρότυπο της στιβαδωτής διπλόης ελέγχθηκε στο σύνολο των ευρημάτων, στα οποία αντιπροσωπεύεται σε άνω του 50% η επιφάνεια του εγκεφαλικού κρανίου και τα οποία κατανέμονται ανάμεσα στις ηλικίες 2,5-5,5 έτη, ενώ σε ενήλικο κρανίο αναδείχθηκε μικτό στιβαδωτό/ψηκτροειδές πρότυπο διπλόης με εντόπιση στο βρεγματικό όγκωμα. Σε έτερο ενήλικο σκελετό αναδείχθηκε απεικονιστικά το εύρημα της κεντρικής καθίζησης “σαν σκαλοπάτι” σε επάλληλους σπονδύλους της θωρακικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης. Η οστεοφύτωση και οστεοαρθρίτιδα της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης εκδηλώνονται με στατιστικά σημαντική υπεροχή στον πληθυσμό της οδού Αγησάνδρου ενώ η οστεοφύτωση και οστεοαρθρίτιδα της οσφυϊκής μοίρας της σπονδυλικής στήλης φαίνεται να εκδηλώνουν υπεροχή στο νεκροταφείο του Αγίου Σπυρίδωνα. Απεικονιστικά ευρήματα συμβατά με την εικόνα δακτυλίτιδας αφορούν στο σύνολο των νεαρών σκελετών της οδού Αγησάνδρου στους οποίους περιλαμβάνονται μικρά οστά των άκρων. Οστεονέκρωση κατά την κεφαλή των μεταταρσίων οστών τεκμηριώνεται μακροσκοπικά και κατά κανόνα απεικονιστικά σε 20 ενηλίκους σκελετούς (37%) ενώ κατά την κεφαλή των βραχιονίων οστών σε 6 από 16 σκελετούς και κατά την μηριαία κεφαλή σε 6 από 17 σκελετούς. Μακροσκοπικά, αλλοιώσεις αδρής/κατακερματισμένης επιφάνειας, λυτικές βλάβες του οστικού φλοιού και εστίες οστικής αναγέννησης απαντούν ευρέως στο υλικό της οδού Αγησάνδρου. Οστεοσκληρυντικές αλλοιώσεις κατά τον φλοιό, πρότυπο διάσχισης φλοιού, αποτιτανωμένα κατάλοιπα του μυελικού αυλού και μονήρη ή πολλαπλά μυελικά έμφρακτα αποτελούν διαδεδομένα απεικονιστικά ευρήματα από τον σκελετό των άκρων στο παραπάνω νεκροταφείο. Αγγεία του οστικού δικτύου που μακροσκοπικά εκδηλώνουν
445
χαρακτηριστικά μουμιοποίησης/αποτιτάνωσης αποτελούν επικρατές εύρημα στο
Νεκροταφείο της οδού Αγησάνδρου, το οποίο δεν παρατηρήθηκε στο υλικό του Αγίου
Σπυρίδωνα. Το ποσοστό των κρανίων με οδοντοφυΐα που εκδηλώνει γραμμές
υποπλασίας της αδαμαντίνης ήταν 3,4 φορές υψηλότερο στο νεκροταφείο της οδού
Αγησάνδρου από το νεκροταφείο του Αγίου Σπυρίδωνα (55,6% έναντι 16,4%, αντίστοιχα,
p<0,001). Τα Βορμιανά (εμβόλιμα) οστά εκδηλώνουν στατιστικά σημαντική υπεροχή ως
προς τη συχνότητα εμφάνισης, το μέγεθος και τον αριθμό ανά κρανίο μεταξύ των κρανίων
της οδού Αγησάνδρου.
Η παθογνωμική για την τρεπονημική νόσο μορφολογική ακολουθία caries sicca
διαπιστώθηκε σε κρανιακό εύρημα από το νεκροταφείο του Αγίου Σπυρίδωνα με
χαρακτηριστικά ως προς την έκταση, την κατανομή και την βαρύτητα περισσότερο
συμβατά με τη διάγνωση της αφροδίσιας σύφιλης. Το εύρημα χρονολογείται μεταξύ 1450-
1480 με πιθανότητας 68,2% και δυνητικά παριστά τεκμήριο της παρουσίας της νόσου
στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, προγενέστερης της επιστροφής του Κολόμβου στα 1493 από τον
Νέο Κόσμο.
Ευρήματα από τον Άγιο Σπυρίδωνα του σκελετού των κάτω άκρων εκδηλώνουν
μακροσκοπικές/απεικονιστικές αλλοιώσεις κατά το πρότυπο του συνδρόμου
καταπόνησης της έσω κνήμης. Άλλα ευρήματα της παρούσας μελέτης περιλαμβάνουν
φυματίωση της σπονδυλικής στήλης, πιθανό ενδοστικό μηνιγγίωμα του εγκεφαλικού
κρανίου και πιθανή μεταστατική νόσο.
446
Συμπεράσματα
Η διαφοροποιημένη νοσηρότητα ανάμεσα στους δύο πληθυσμούς της μεσαιωνικής Ρόδου υποδηλώνεται στο ευρύ και σύνθετο φάσμα παθολογίας της δρεπανοκυτταρικής νόσου που αφορά στον πληθυσμό της οδού Αγησάνδρου και ακολουθεί την διαφοροποίηση των δύο πληθυσμών ως προς το προσδόκιμο επιβίωσης καθώς και την συχνότητα και τον βαθμό εκδήλωσης σκελετικών/οδοντικών δεικτών που συνδέονται με διαταραχές της ανάπτυξης. Παθογνωμονικές εκδηλώσεις της δρεπανοκυτταρικής νόσου από τον σκελετό αναδεικνύουν την παρουσία των υποκείμενων γονιδιακών μεταλλάξεων στον γεωγραφικό χώρο της Μεσογείου 900 χρόνια πριν από τις μέρες μας. Πρωτότυπες παρατηρήσεις που αφορούν στην νόσο και δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν στον ζώντα αφορούν σε μουμιοποιημένα/αποτιτανωμένα αγγεία του οστικού δικτύου και στην απεικόνιση οστικών εμφράκτων. Η διάγνωση της αφροδίσιας σύφιλης σε κρανιακό εύρημα που πιθανότατα χρονολογείται πριν από το 1493 συμβάλλει στην διερεύνηση της προέλευσης και ιστορικότητας της νόσου στην Ευρώπη. Ευρήματα από τον σκελετό των κάτω άκρων εκδηλώνουν αλλοιώσεις επιφανείας κατά το πρότυπο του συνδρόμου καταπόνησης της έσω κνήμης που δεν μπορούν να παρατηρηθούν στον ζώντα. Στην παρούσα μελέτη αναδεικνύονται πρωτογενή (φυσικά) τεκμήρια νόσου κάτω από συνθήκες απουσίας των σύγχρονων ιατρικών παρεμβάσεων ενώ υποσημαίνονται η ιστορική και εξελικτική σημασία οικολογικών παραγόντων που αφορούν στην ανθρώπινη βιολογία. 447

Επιστήμες Υγείας

Σκελετικές αλλοιώσεις, Σύφιλη, Μηνιγγίωμα, Δρεπανοκυτταρική νόσος, Διάγνωση, Διαγνωστική απεικόνιση, Ψηφιακή ακτινογραφία, Υπολογιστική τομογραφία, Τρισδιάστατη ανασύνθεση

Όχι

0

Ναι

602

509

https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/1449902/file.pdf

https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/1449902