Περίληψη:
Εισαγωγή Η θεώρηση του γίγνεσθαι και πράττειν των ανθρώπων, από καταβολής του ανθρωπίνου γένους, μεταβαίνει και παλινδρομεί στην πορεία των ετών, από δαιμονο-μαγικο- θρησκευτικές πεποιθήσεις έως τον απόλυτο ορθολογισμό. Χωρίς αμφιβολία όμως, η προσέγγιση του ανθρώπου από τους Έλληνες φιλοσόφους, ειδικότερα υπό το πρίσμα της πληρότητας της Αριστοτελικής σκέψης, σηματοδότησε την σύγχρονη επιστημονική προσέγγιση της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας. Ο ανθρώπινος χαρακτήρας κατά τον Αριστοτέλη, διαμορφώνεται τόσο από την απουσία λογικής, όσο και από την λογική. Με τη λογική ο άνθρωπος ξεχωρίζει το καλό από το κακό, όμως η λογική δεν επαρκεί για να ρυθμιστεί πλήρως η ανθρώπινη συμπεριφορά. Εισάγεται λοιπόν η απουσία λογικής, το επιθυμητικόν, ως συνδιαμορφωτής της ανθρώπινης δράσης. Η θεωρία του Freud για την προσωπικότητα, αποτελεί επί της ουσίας, ένα γενικότερο μοντέλο της αρχιτεκτονικής των νοητικών διεργασιών και δομών. Για τον Freud ο νους, όπως και το σώμα, είναι ένα ενεργειακό σύστημα, λαμβάνοντας ενέργεια, από το ευρύτερο σύνολο της φυσικής ενέργειας του σώματος. Βλέπει τη νοητική ζωή από τη βιολογική της διάσταση και ορίζει τις λειτουργίες του νου, σύμφωνα με τις γενικότερες αρχές της φυσιολογίας. Θεωρεί πως υπάρχει περιορισμένο ποσό ενέργειας, επίσης πως αν η ενέργεια αυτή συναντά εμπόδιο, βρίσκει τη δίοδο με την μικρότερη αντίσταση για να διοχετευθεί, με στόχο μέσω του νου, να επιτευχθεί κατάσταση ηρεμίας. Οι πηγές αυτής της ψυχικής ενέργειας, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, είναι οι ενορμήσεις. Επίσης όρισε τρία ξεχωριστά νοητικά συστήματα, το Εγώ, το Υπερεγώ και το Εκείνο, όπου το καθένα πραγματοποιεί, συγκεκριμένη ψυχολογική λειτουργία. Η ιδιοσυγκρασιακή δομή του ανθρώπου αποτελεί ένα πολύπλοκο- δυναμικό σύστημα, που εξελίσσεται και ρυθμίζει τη σχέση του ατόμου με το περιβάλλον του, αναφέρεται στο βαθμό αυτοεπίγνωσης των αναγκών του, των στόχων του, τον βαθμό που προσαρμόζεται στις κοινωνικές απαιτήσεις και πιέσεις, την ικανότητα αντίληψης των συναισθημάτων, της υποκειμενικής και αντικειμενικής – διυποκειμενικής πραγματικότητας και την ικανότητα ανάληψης κοινωνικών ρόλων. Η διαγνωστική προσέγγιση που χρησιμοποιείται πλέον στο DSM- 5, αντιπροσωπεύει την άποψη ότι oι Διαταραχές της προσωπικότητας, είναι ποιοτικά διακριτά κλινικά σύνδρομα. Μια εναλλακτική άποψη είναι επίσης, ότι οι Διαταραχές προσωπικότητας, αποτελούν δυσπροσαρμοστικές παραλλαγές των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, που συγχωνεύονται ανεπαίσθητα στην ομαλότητα. Επίσης μπορεί να θεωρηθούν ως διαστάσεις, που αντιπροσωπεύουν φάσματα, όπου η δυσλειτουργία της προσωπικότητας, βρίσκεται σε ένα συνεχές με άλλες ψυχικές διαταραχές. Η Διαταραχή της προσωπικότητας κατά DSM αντιπροσωπεύει, ένα διαρκές μοτίβο εσωτερικής εμπειρίας και συμπεριφοράς, που αποκλίνει σημαντικά από το προσδοκώμενο, του πολιτισμικού πλαισίου που διαβιεί το άτομο και εκδηλώνεται σε δύο
(ή περισσότερους) από τους ακόλουθους τομείς: Γνωσιακό, συναισθηματικό, διαπροσωπική λειτουργία και έλεγχο των παρορμήσεων. Το συγκεκριμένο μοτίβο είναι άκαμπτο και διάχυτο σε ένα ευρύ φάσμα, προσωπικών και κοινωνικών καταστάσεων. Οδηγώντας το άτομο σε δυσλειτουργικές πρακτικές, τόσο σε νοητικό και συναισθηματικό επίπεδο, όσο και σε συμπεριφορικό επίπεδο.
Η αποτυχία λοιπόν των ατόμων, να ενεργούν με τρόπο που είναι μη ηθικά σωστός, φαίνεται να αποδίδεται σε ιδιοσυγκρασιακές «αδυναμίες». Ο Αριστοτέλης στο «Περί Ψυχής» περιγράφει τρία ελαττώματα σε σχέση με τα ήθη. Αυτά τα ελαττώματα είναι η κακία, η θηριότης και η ακρασία. Επί της ουσίας ως ακρασία ορίζεται το να μη μπορεί κανείς να πράξει το ηθικά καλό αν και το γνωρίζει. Το ότι η ηθική γνώση αυτή καθ’ αυτή δεν διαθέτει την απαιτούμενη ισχύ επιβολής. Ο Αριστοτέλης διέκρινε τα κίνητρα σε τρείς κατηγορίες: τα πράγματα που αξίζουν να επιλεγούν αλλά επιδέχονται υπερβολής, αυτά που πρέπει να αποφεύγονται και αυτά που είναι ουδέτερα αλλά αναγκαία για την ζωή του σώματος. Έτσι για τον Αριστοτέλη η κατεξοχήν μορφή ακρασίας, είναι η απλή ακρασία (ακολασία), διαφέροντας τελικά ο ακρατής από τον ακόλαστο, όσον αφορά την προαίρεση. Η κρίση του πράττοντος είναι συνειδητή, πλην όμως είναι ψευδής η πεποίθηση. Συνεπώς συμβαίνει να γίνεται κανείς ακρατής παρασυρόμενος από κάποια αρχή ή γνώμη, η οποία δεν είναι όμως αυτή καθαυτή αντίθετη προς τον ορθό λόγο, διότι η επιθυμία είναι αντίθετη προς τον ορθό λόγο αλλά όχι η γνώμη. (Ηθικά Νικομάχεια). Δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι η φιλοσοφική αντίληψή της ακρασίας συνδέεται με την έλλειψη αυτοελέγχου. Η ακρασία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ελαττωματικό στοιχείο του χαρακτήρα όπου περιλαμβάνεται ουσιαστικά η ανάπτυξη του αυτο-ελέγχου. Περιορίζεται ο αυτοέλεγχος, καθώς επιλέγει το άτομο την ταχύτερη και μεγαλύτερη ανταμοιβή, έναντι της μικρότερης ανταμοιβής. Ο αυτοέλεγχος κατά μία άλλη άποψη είναι έμμεσα και ρυθμιστής της συνήθειας, τόσο σε συμπεριφορικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο επηρεάζοντας την ρύθμιση των αυτόματων συναισθηματικών αντιδράσεων συνολικά. Σχετίζεται επίσης και με άλλα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά, όπως η παρορμητικότητα, η επιθετικότητα και η εχθρικότητα.
Από τα δεδομένα της βιβλιογραφίας προκύπτει μεγαλύτερη ροπή προς μη ηθικές – παραβατικές συμπεριφορές από άτομα με Διαταραχές προσωπικότητας. Οι διαταραχές της Ομάδας B κατά DSM συσχετίζονται με το σύνολο των εγκλημάτων, οι διαταραχές της Ομάδας A κυρίως με το σεξουαλικό έγκλημα, αλλά και τα κατά συρροή εγκλήματα, ενώ οι διαταραχές της Ομάδας Γ συσχετίζονται κυρίως με το σεξουαλικό έγκλημα. Αν και τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται, περαιτέρω διερεύνηση της σχέσης, μεταξύ χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, γεγονότων ζωής- δημογραφικών δεδομένων αλλά και τύπων των διαταραχών προσωπικότητας, σε συνάρτηση με τα είδη των αδικημάτων, παρατηρείται ποικιλομορφία αποτελεσμάτων. Ειδικά για πληθυσμούς κρατουμένων σε Ελληνικές φυλακές τα βιβλιογραφικά δεδομένα είναι ιδιαίτερα περιορισμένα, σε όλους τους ανωτέρω τομείς.
15
Υλικό- Μέθοδος
Η συγκεκριμένη μελέτη, αποτελεί προσπάθεια καταγραφής δημογραφικών και ψυχοκοινωνικών δεδομένων, του παραβατικού ιστορικού, χαρακτηριστικών της προσωπικότητας (traits) και αξιολόγηση στον άξονα ΙΙ όσον αφορά δηλαδή Διαταραχές της προσωπικότητας των κρατουμένων. Πρόκειται για μια διατμηματική- συγχρονική (cross- sectional) μελέτη η οποία διεξήχθη σε δύο ελληνικά καταστήματα κράτησης. Συγκεκριμένα σε δύο τμήματα (Ε’ και Γ’) του σωφρονιστικού καταστήματος Κορυδαλλού και το σωφρονιστικό κατάστημα Δομοκού, το χρονικό διάστημα, από τον Ιανουάριο του 2012 έως τον Αύγουστο του 2013. Το σύνολο των εξετασθέντων, περιλαμβάνει 308 άρρενες κρατούμενους σε σύνολο 1300 κρατουμένων, ηλικίας από 18 ως 77 ετών.
Σκοπός της παρούσας έρευνας, είναι η διερεύνηση της κατανομής των Διαταραχών προσωπικότητας με βάση το ερωτηματολόγιο PDQ-4 (Personality Disorders Questionnaire) σε πληθυσμούς αρρένων κρατουμένων. Επιπλέον η συσχέτιση των συγκεκριμένων διαταραχών, με το ιστορικό των διαπραχθέντων εγκλημάτων των εξεταζόμενων κρατουμένων (βίαιων- μη βίαιων), καθώς και με το αδίκημα της ανθρωποκτονίας. Επιπλέον στόχος είναι η αξιολόγηση των εξής ιδιοσυγκρασιακών παραμέτρων: 1. Εχθρικότητα με βάση την κλίμακα Hostility and Direction Hostility Questionnaire ( HDHQ ), 2. Επιθετικότητα με βάση το ερωτηματολόγιο Επιθετικότητας (Aggression Questionnaire) και 3. Παρορμητικότητα με βάση την κλίμακα Παρορμητικότητας, Barratt Impulsiveness Scale ( BIS-11). Επίσης η συλλογή οικογενειακών, οικονομικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραμέτρων, συσχετίστηκε με το είδος του εγκλήματος (βίαιο- μη βίαιο) και το αδίκημα της ανθρωποκτονίας.
Συμπεράσματα
Διαπιστώσαμε, πληθώρα αντιξοοτήτων κατά την ανήλικη ζωή των κρατουμένων. Οι κρατούμενοι φαίνεται να γίνονται από μικρή ηλικία κοινωνοί αλλά και εκφραστές βίας. Η πρώιμη έναρξη χρήσης των ναρκωτικών, η κυρίως από κοινού με συνομηλίκους, αρχικά τουλάχιστον, παραβατική συμπεριφορά, η απομάκρυνση από τις σχολικές αίθουσες, το χαμηλό επαγγελματικό και κοινωνικό- οικονομικό επίπεδο, η εκδήλωση παρορμητικών και αντικοινωνικών συμπεριφορών, οι διαπροσωπικές δυσκολίες και η αστάθεια σε προσωπικό επίπεδο αποτελούν δεδομένα στον πληθυσμό των εγκληματιών. Επιπλέον αποτελούν στοιχεία που εν δυνάμει συνεισφέρουν στην πρώιμη εμπλοκή τους με το ποινικό σύστημα.
Στο δείγμα μας, η επικράτηση των Διαταραχών προσωπικότητας της Ομάδας Β κατά DSM ήταν προφανής και σύμφωνη με τα ευρήματα της διεθνούς βιβλιογραφίας. Συνολικά διαγνώστηκαν Διαταραχές προσωπικότητας στη συντριπτική πλειοψηφία (περίπου 9 στους 10), του δείγματος κρατουμένων. Μεταξύ αυτών η πιο συνηθισμένη διαταραχή προσωπικότητας ήταν η Αντικοινωνική (4 στους 10). Ακολούθησαν η Μεθοριακή διαταραχή της προσωπικότητας, στην συνέχεια με παρόμοια ποσοστά η Ναρκισσιστική, η Παρανοειδής και η Σχιζοειδής, μετά η Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και με μικρή διαφορά η Σχιζότυπη διαταραχή. Τέλος πολύ μικρά ποσοστά εμφάνισαν η Ιστριονική, η Εξαρτητική και η Αποφευκτική διαταραχή, ενώ μόνο στο ένα δέκατο του πληθυσμού που μελετήθηκε δεν διαγνώστηκε με Διαταραχή προσωπικότητας.
Διαπιστώθηκε θετική τάση εμφάνισης βίαιης παραβατικότητας, σε μεγαλύτερη μέση τιμή ηλικίας απ’ ότι στην μη βίαιη παραβατικότητα. Περιγράφεται επίσης, η τάση σε κρατούμενους που διέπραξαν βίαια εγκλήματα, να διαμένουν μόνοι ή με έναν μη σταθερό σύντροφο, αναδεικνύοντας ασταθείς διαπροσωπικές σχέσεις. Επίσης στατιστικά σημαντική συσχέτιση με το μη βίαιο έγκλημα προέκυψε, για όσους έχουν απαλλαγεί από τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Συγκεκριμένα, οι φυλακισμένοι που είχαν απαλλαγεί από τα στρατιωτικά τους καθήκοντα, είχαν κατά 49% μικρότερη πιθανότητα να έχουν διαπράξει βίαιο έγκλημα, σε σύγκριση με τους κρατούμενους που είχαν εκπληρώσει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Η χρήση της κάνναβης, συσχετίστηκε στατιστικά σημαντικά με το μη βίαιο έγκλημα επίσης. Συγκεκριμένα οι χρήστες κάνναβης, είχαν μικρότερη πιθανότητα να έχουν διαπράξει βίαιο έγκλημα, σε σχέση με τους μη χρήστες κάνναβης ή ναρκωτικών (p=0,003). Σε συνέχεια αυτής της διαπίστωσης, είναι και η θετική συσχέτιση της χρήσης ναρκωτικών με το μη βίαιο έγκλημα. Προέκυψε ότι οι χρήστες ναρκωτικών, έχουν 65% λιγότερες πιθανότητες (p=0,001) να διαπράξουν μη βίαιο έγκλημα και 57% λιγότερες πιθανότητες να διαπράξουν ανθρωποκτονία (p=0,024), σε σχέση με τους μη χρήστες. Στη συνέχεια, όσον αφορά τα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά που ελέγχθηκαν, η επιθετικότητα και η εχθρικότητα, με τις επί μέρους συνισταμένες τους, δεν συσχετίστηκαν στατιστικά σημαντικά με το είδος του εγκλήματος, ούτε με την ανθρωποκτονία. Αντίθετα επιμέρους χαρακτηριστικά της κλίμακας Παρορμητικότητας, συγκεκριμένα η κινητικότητα, ο αυτοέλεγχος και η έλλειψη σχεδιασμού παρουσίασαν τάση θετικής συσχέτισης, με το μη βίαιο έγκλημα. Οι μη βίαιοι εγκληματίες, φαίνεται να έχουν λιγότερο αυτοέλεγχο και αυξημένη κινητικότητα. Θετική συσχέτιση με το μη βίαιο έγκλημα, προέκυψε για την μέση συνολική βαθμολογία της κλίμακας Παρορμητικότητας (p=0,039), όπου φαίνεται οι μη βίαιοι εγκληματίες να είναι σημαντικά περισσότερο παρορμητικοί, σε σχέση με τους βίαιους εγκληματίες. Επίσης στατιστικά σημαντική συσχέτιση, προέκυψε και για το αδίκημα της ανθρωποκτονίας, όπου φαίνεται οι μη ανθρωποκτόνοι να είναι σημαντικά περισσότερο παρορμητικοί (p=0,034), σε σχέση με τους ανθρωποκτόνους. Τέλος, όσον αφορά τις διαταραχές προσωπικότητας, στατιστικά σημαντική συσχέτιση με το βίαιο έγκλημα, προέκυψε για τις διαταραχές της προσωπικότητας της Ομάδας A κατά DSM (p = 0.011) συνολικά και ειδικότερα, για την Σχιζότυπη και την Σχιζοειδή διαταραχή. Οι κρατούμενοι με διαταραχές της Ομάδας A, είχαν 3,66 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να διαπράξουν βίαιο έγκλημα, σε σχέση με τους κρατούμενους χωρίς διαταραχή. Ενώ οι φυλακισμένοι με Σχιζοειδή και Σχιζότυπη διαταραχή προσωπικότητας, είχαν 3,49 φορές (p= 0,043) και 10,5 φορές (p= 0,017) αντίστοιχα, μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν διαπράξει βίαιο έγκλημα, σε σύγκριση με τους συμμετέχοντες χωρίς διαταραχή. Περαιτέρω για το αδίκημα της ανθρωποκτονίας- απόπειρας ανθρωποκτονίας, στατιστικά σημαντική συσχέτιση, προέκυψε και εδώ για τις διαταραχές της Ομάδας A και ειδικότερα για την Σχιζότυπη και την Σχιζοειδή διαταραχή. Συγκεκριμένα οι κρατούμενοι με διαταραχές της Ομάδας Α, είχαν 4,25 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να διαπράξουν φόνο σε σχέση με τους φυλακισμένους χωρίς διαταραχή. Οι κρατούμενοι με Σχιζοειδή διαταραχή, είχαν 5,26 φορές (p=0,020)
20
μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν διαπράξει ανθρωποκτονία, σε σύγκριση με τους συμμετέχοντες χωρίς διαταραχή. Ακόμη μεγαλύτερη συσχέτιση προέκυψε για τους φυλακισμένους με Σχιζότυπη διαταραχή προσωπικότητας, οι οποίοι είχαν 8,80 φορές (p= 0,030) μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν διαπράξει ανθρωποκτονία, σε σύγκριση με τους συμμετέχοντες χωρίς διαταραχή.
Στην παρούσα μελέτη επισημαίνεται πως η βία αποτελεί προϊόν μιας αλυσίδας γεγονότων ζωής, κατά την οποία οι κίνδυνοι συσσωρεύονται, δυνητικά αλληλοενισχύονται και διαπλέκονται με ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά. Είναι δεδομένη η επίδραση τόσο των κοινών (οικογένειας) όσο και με των μη κοινών (σχολείο, παρέες κ.α) περιβαλλόντων. Υπογραμμίζεται επίσης, πως δεν φαίνεται να υπάρχουν αμιγή εγκληματικά ιστορικά, ούτε και σταθερά μοτίβα παραβατικότητας. Περιγράφεται ωστόσο παραβατικότητα που ξεκινάει από την μικρή ηλικία και ανάλογα με την εξέλιξή της περιλαμβάνει συνδυασμό παραβατικής δράσης κυρίως μη βίαιης με επαναληψιμότητα αυτής, χρήση ναρκωτικών και ενδεχομένως ψυχιατρική συννοσηρότητα, που οδηγεί νωρίς στη φυλακή, καθώς και εγκληματική δράση που δεν περιλαμβάνει κατ’ ανάγκη επαναληψιμότητα αλλά ενίοτε αφορά σοβαρά αδικήματα. Σ΄ όλα αυτά φαίνεται πως ο παράγοντας προσωπικότητα διαδραματίζει κομβικό ρόλο. Τέλος υπογραμμίζεται η «συνεισφορά» διαταραχών της Ομάδας A στην βίαιη παραβατικότητα και την ανθρωποκτονία, δεδομένο που χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση τόσο σε μεγαλύτερο δείγμα πληθυσμού κρατουμένων, όσο και σε πληθυσμούς εγκληματιών που πάσχουν από τις συγκεκριμένες διαταραχές προσωπικότητας.
