Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Γεώργιος Παπαδημητρίου, Καθηγητής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ
Χαράλαμπος Παπαγεωργίου, Καθηγητής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ
Ιωάννης Ζέρβας, Καθηγητής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ, Επιβλέπων
Θωμάς Παπαρρηγόπουλος, Καθηγητής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ
Μαρίνα Οικονόμου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ
Αντώνιος Πολίτης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ
Μαρία Τζινιέρη-Κοκκώση, Πρ. Μ. Επίκουρη Καθηγήτρια, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Η σχέση μεταξύ δημιουργικότητας και ψυχοπαθολογίας αποτελεί αντικείμενο εκτεταμένης επιστημονικής έρευνας εδώ και αρκετές δεκαετίες. Ιστορικά, σε πολυάριθμα κείμενα φιλοσόφων και συγγραφέων του παρελθόντος αναφέρεται μία σχέση μεταξύ ψυχοπαθολογίας και δημιουργικότητας, που είναι γνωστή στο ευρύ κοινό ως η θεωρία της «τρελής ιδιοφυΐας – mad genius». Ακόμα και σήμερα, η άποψη ότι «μέσα στους καλλιτεχνικούς κύκλους η τρέλα, η μελαγχολία και η αυτοκτονία είναι κάτι το συνηθισμένο και φυσιολογικό» είναι αρκετά διαδεδομένη. Αν και ο ορισμός της έννοιας της δημιουργικότητας είναι δύσκολο να δοθεί και να έχει καθολική ισχύ, ένας αρκετά αποδεκτός ορισμός έχει δοθεί από τους Plucker et al., 2004, ως «την αλληλεπίδραση μεταξύ της ικανότητας, της διαδικασίας και του περιβάλλοντος μέσω του οποίου ένα άτομο ή μία ομάδα ατόμων συλλαμβάνει την ιδέα και παράγει ένα προϊόν το οποίο είναι καινούργιο (οriginal) και χρήσιμο (usefull), όπως ορίζεται σε ένα κοινωνικό πλαίσιο», δίνοντας βάρος στους όρους πρωτοτυπία και χρησιμότητα. Σε αυτή τη βάση η μελέτη της δημιουργικότητας εστιάζει σε τρεις άξονες, (i) ποια στοιχεία επηρεάζουν την δημιουργικότητα, (ii) η ποσοτικοποίηση της δημιουργικής ικανότητας και (iii) τομείς στους οποίους μεγιστοποιείται η δημιουργική ικανότητα του ατόμου.
Στην διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ότι από τις πολυάριθμες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις που έχουν μελετηθεί οι συχνότερα συσχετιζόμενες με την δημιουργικότητα είναι η διπολική διαταραχή, η σχιζοφρένια, η κατάθλιψη, οι αγχώδεις διαταραχές, και η κατάχρηση ουσιών. Πιο συγκεκριμένα, ο συσχετισμός μεταξύ σχιζοφρένειας και δημιουργικότητας είναι περισσότερο εμπειρικός ενώ ο συσχετισμός με την διπολική διαταραχή είναι επιστημονικά (και στατιστικά) αποδεδειγμένος σε περισσότερες μελέτες
Η συσχέτιση δημιουργικότητας και διαταραχών διάθεσης, ιδιαίτερα με την διπολική διαταραχή, είναι συχνή στην βιβλιογραφία με πολυάριθμες μελέτες να αναφέρουν υψηλά ποσοστά πασχόντων σε δείγματα από δημιουργικά άτομα, ενώ έχει υποστηριχθεί, ότι η δημιουργικότητα και οι διαταραχές διάθεσης μπορεί να μοιράζονται κάποιες κοινές νοητικές διαδικασίες.
Ο τρόπος σύνδεσης ψυχοπαθολογίας και δημιουργικότητας, ιδιαίτερα στις μελέτες που εντάσσονται στον πρώτο άξονα, μπορεί να γίνει σε τρία πλαίσια: (i) Μέτρηση ψυχοπαθολογίας σε δημιουργικά άτομα, (ii) Μέτρηση δημιουργικότητας σε άτομα με ψυχοπαθολογία και (iii) Μέτρηση της συμμεταβολής (covariance) της δημιουργικής ικανότητας και της έντασης των συμπτωμάτων ψυχοπαθολογίας. Με βάση τα παραπάνω η παρούσα μελέτη εντάσσεται στις μελέτες του πρώτου άξονα και του πρώτου πλαισίου, καθώς εστιάζει στον τρόπο που η ύπαρξη ιστορικού ψυχοπαθολογίας επηρεάζει την δημιουργικότητα σε άτομα με δημιουργικά επαγγέλματα. Πιο συγκεκριμένα, η παρούσα διατριβή στοχεύει να συγκρίνει, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, ψυχολογικές διαφορές μεταξύ καλλιτεχνών, με και χωρίς ιστορικό σοβαρής ψυχιατρικής διαταραχής, με επίκεντρο βασικές ενδοψυχικές περιοχές, όπως οι μηχανισμοί άμυνας, τα όρια προσωπικότητας και το ιστορικό πρωίμου τραύματος. Επιπλέον, εξετάζει συγκεκριμένους παράγοντες της οικογενειακής και προσωπικής ιστορίας των υποκειμένων σε σχέση με την ψυχιατρική διαταραχή και το πρώιμο τραύμα. Τέλος, διερευνά, σε ποιοτικό / βιωματικό επίπεδο, πώς οι ίδιοι οι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται τον αντίκτυπο των ψυχικών τους δυσκολιών στη διαδικασία της δημιουργικότητάς τους καθώς και στο αποτέλεσμα του προϊόντος δημιουργίας τους.
Για τη διεξαγωγή της μελέτης, επιλέχθηκε η χρήση ηλεκτρονικής διαδικτυακής έρευνας. Το δείγμα, εν ζωή Έλληνες καλλιτέχνες- ζωγράφοι και συγγραφείς-, αντλήθηκε τυχαία από επαγγελματικούς συλλόγους με πανελλαδική εμβέλεια και εθελοντική συμμετοχή. Για την διερεύνηση των ψυχολογικών διαφορών μεταξύ των καλλιτεχνών με και χωρίς ψυχιατρικό ιστορικό, αρχικά συγκεντρώθηκαν δημογραφικές πληροφορίες και ιατρικό ιστορικό και στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν τρία αναγνωρισμένα ψυχομετρικά εργαλεία ερωτηματολόγια που εστιάζουν σε διαφορετικές πτυχές της προσωπικότητας του υποκειμένου.
Το πρώτο ερωτηματολόγιο είναι το ερωτηματολόγιο των μηχανισμών άμυνας (Defense Style Questionnaire), το οποίο αξιολογεί συνειδητά παράγωγα των μηχανισμών άμυνας, με σκοπό να αναγνωρίσει τον χαρακτηριστικό τρόπο με τον οποίο ένα άτομο αντιμετωπίζει στρεσογόνες καταστάσεις. Στην τελική του έκδοση, το εργαλείο αξιολογεί τρεις βασικές κατηγορίες μηχανισμών άμυνας με τις ονομασίες «Ώριμοι μηχανισμοί», «Ανώριμοι μηχανισμοί» και «Νευρωτικοί μηχανισμοί» εξετάζοντας 26 επιμέρους διαφορετικούς μηχανισμούς. Κοινό εύρημα των μελετών που περιλαμβάνουν το συγκεκριμένο εργαλείο είναι ότι, ασθενείς με ψυχοπαθολογία χρησιμοποιούν διαφορετικούς μηχανισμούς άμυνας από ότι οι υγιείς ομάδες ελέγχου.
Το δεύτερο ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε ήταν το ερωτηματολόγιο Ορίων του Εγώ (Boundaries Questionnaire), που εξετάζει την έννοια των λεπτών έναντι των πυκνών ορίων της προσωπικότητας του ατόμου και αναφέρεται στο όριο μεταξύ οποιονδήποτε δύο οντοτήτων, διαδικασιών ή λειτουργιών στο μυαλό. Άτομα με λεπτά όρια προσωπικότητας χαρακτηρίζονται ως ανοιχτά, εύπιστα, ευάλωτα, ευαίσθητα, με συγκεχυμένες σκέψεις, εικόνες και συναισθήματα, το ακριβώς αντίθετο από άτομα που χαρακτηρίζονταν ως πιο στέρεα, λιγότερο ευάλωτα και πιο «σκληρόπετσα». Τέλος το τρίτο ψυχομετρικό εργαλείο διερευνά την ύπαρξη πρώιμου τραύματος (Early Trauma Self Inventory). Το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει 27 ερωτήσεις, εστιάζει σε τέσσερις κατηγορίες παιδικού τραύματος: (i) Γενικό, (ii) Φυσικό τραύμα, (iii) Συναισθηματικό τραύμα και (iv) Σεξουαλικό τραύμα και έχει αποδειχθεί ότι προσφέρει υψηλής ποιότητος ποιοτικά και ποσοτικά αποτελέσματα σε πολλές χώρες μεταξύ των οποίων και στην Ελλάδα. Τέλος, καθότι η ομάδα μελέτης, εν ζωή καλλιτέχνες με ή χωρίς ιστορικό ψυχοπαθολογίας, θεωρείται ότι έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά δημιουργήθηκε στο πλαίσιο της μελέτης ένα εξειδικευμένο ερωτηματολόγιο αξιολόγησης με βάση εκτενείς προσωπικές συνεντεύξεις από ένα τυχαίο δείγμα 10 ατόμων.
Από τα δεδομένα που συλλέχθηκαν, για κάθε ερωτηματολόγιο, ελέγχθηκε η εσωτερική συνοχή των απαντήσεων με την χρήση του συντελεστή Cronbach’s Alpha και στην συνέχεια, διερευνήθηκε αν πληρούνται οι προϋποθέσεις παραμετρικών στατιστικών αναλύσεων. Τέλος, χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση T-Test (εναλλακτικά επιλέχθηκε η ανάλυση Mann-Whitney U test) για εντοπισμό στατιστικά σημαντικών διαφορών στις επιμέρους βαθμολογίες μεταξύ των καλλιτεχνών με ή χωρίς ψυχιατρικό ιστορικό. Εφόσον εντοπίζονταν διαφορές σε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05 τότε το μέγεθος της διαφοράς ποσοτικοποιήθηκε με την χρήση του συντελεστή Cohen’s d.
Συνολικά στην μελέτη έλαβαν μέρος 115 άτομα, 68 γυναίκες και 44 άνδρες. Η μέση ηλικία όλων των συμμετεχόντων ήταν 44,2 έτη (±12,97) και το αντίστοιχο ηλικιακό εύρος ήταν 20 ως 77 χρόνια. Από τους συμμετέχοντες οι 48 δήλωσαν ότι δεν έχουν ιστορικό ψυχοπαθολογίας, ενώ 65 δήλωσαν ότι έχουν.
Τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου Μηχανισμών Άμυνας έφεραν υψηλό επίπεδο εσωτερικής συνοχής (Cronbach’s alpha = 0,83), ενώ αν και οι καλλιτέχνες με ψυχιατρικό ιστορικό παρουσίασαν υψηλότερη τιμές στην συνολική βαθμολογία των ανώριμων και νευρωτικών μηχανισμών άμυνας και χαμηλότερη τιμή στην συνολική βαθμολογία των ώριμων μηχανισμών άμυνας, το αποτέλεσμα αυτό δεν ήταν στατιστικά σημαντικό. Σε ότι αφορά τους επιμέρους μηχανισμούς, βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές σε 4 από τους 20 και πιο συγκεκριμένα στο «χιούμορ», στην «αυτιστική φαντασία», στην «σωματοποίηση» και στην «εκδραμάτιση».
Τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου Ορίων του Εγώ έφεραν αποδεκτό επίπεδο εσωτερικής συνοχής (Cronbach’s alpha = 0,72), ενώ δεν παρατήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο ομάδων στην συνολική βαθμολογία των ερωτηματολογίων, παρά μόνο σε δύο από τις 18 ερωτήσεις.
Τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου Πρώιμου Τραύματος έφεραν και αυτά υψηλό επίπεδο εσωτερικής συνοχής, (Cronbach’s alpha = 0,83) ενώ και εδώ παρατηρήθηκαν υψηλότερες τιμές στην συνολική βαθμολογία του ερωτηματολογίου στους καλλιτέχνες με ψυχιατρικό ιστορικό, το αποτέλεσμα αυτό όμως δεν ήταν στατιστικά σημαντικό. Επίσης από τις 4 συνολικές βαθμολογίες των επιμέρους κατηγοριών τραύματος, στις δύο παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές, πιο συγκεκριμένα, στην κατηγορία «Τραυματικές εμπειρίες ποικίλης αιτιολογίας» και στην κατηγορία «Τραυματικές εμπειρίες λόγω σεξουαλικής παρενόχλησης ή κακοποίησης».
Τέλος τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου που αναπτύχθηκε για τις ανάγκες της συγκεκριμένης διατριβής έφεραν πολύ υψηλό επίπεδο εσωτερικής συνοχής (Cronbach’s alpha = 0,94), ενώ σε τρείς από τις εφτά ερωτήσεις του ερωτηματολογίου παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Πιο συγκεκριμένα, οι ερωτήσεις ήταν οι εξής: (i) «Τι ρόλο παίζει η τέχνη στην κοινωνική σας ζωή;» όπου οι καλλιτέχνες με ψυχιατρικό ιστορικό απάντησαν ότι η τέχνη τους απομονώνει κοινωνικά, (ii) «Η ενασχόληση με την τέχνη είναι το βιοποριστικό σας επάγγελμα;» απάντησαν η τέχνη όντως αποτελεί το κύριο βιοποριστικό τους επάγγελμα και (iii) «Η τέχνη είναι στη ζωή σας με όρους επιθυμίας (είμαι καλά και χωρίς αυτή, αλλά αισθάνομαι καλύτερα που την έχω) ή με όρους ανάγκης (χωρίς αυτή δεν μπορώ, δεν είναι κάτι που ελέγχω)» απάντησαν ότι η τέχνη υπάρχει στην ζωή τους με όρους ανάγκης.
Συνοψίζοντας τα κύρια ευρήματα της παρούσας μελέτης δείχνουν, ότι οι καλλιτέχνες με ιστορικό ψυχοπαθολογίας (ΜΨΝ) παρουσιάζουν i) αυξημένη συχνότητα παιδικού τραύματός, ii) λεπτότερα όρια του Εγώ και iii) τείνουν να χρησιμοποιούν περισσότερο ανώριμους μηχανισμούς άμυνας σε σχέση με την υγιή ομάδα ελέγχου. Επιπλέον, φαίνεται να εκφράζουν την εσωτερική σχέση τους με τη δημιουργικότητα υπό το πρίσμα της «ανάγκης» και όχι της «επιθυμίας», ενώ συχνότερα χρησιμοποιούν το δημιουργικό τους έργο ως το μοναδικό μέσο διαβίωσης. Επίσης ανεξαρτήτως ιστορικού ψυχοπαθολογίας όλοι οι καλλιτέχνες δηλώνουν ηρεμότεροι όταν δημιουργούν, και αναφέρουν πως η ψυχική τους κατάσταση βελτιώνεται στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα ενώ τα αισθήματα αυτά δεν επηρεάζονται από την παρουσία κοινού. Τέλος, ιδιαίτερα σημαντικό είναι και το συμπέρασμα της μελέτης ότι οι περισσότεροι καλλιτέχνες έχουν έντονο το αίσθημα της μοναξιάς αλλά και της δυσκολίας συσχέτισης τόσο με τον εαυτό τους όσο και με τους άλλους.
Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης δεν παρουσιάζουν μόνο ερευνητικό ενδιαφέρον αλλά παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες και στην κλινική πράξη, καθώς ο συγκεκριμένος πληθυσμός, δεδομένης της συσχέτισης δημιουργικότητας και ψυχοπαθολογίας, χρήζει συχνά ψυχολογικής και ψυχιατρικής βοήθειας. Στο πλαίσιο της θεραπευτικής διαδικασίας είναι σημαντικό ο θεραπευτής να είναι προετοιμασμένος για τις ιδιαιτερότητες που εμφανίζουν οι ασθενείς που έχουν καλλιτεχνική ιδιότητα, ενώ ταυτόχρονα θα πρέπει να εκτιμηθεί ο ρόλος που έχει η καλλιτεχνική δημιουργία για την ταυτότητα του θεραπευομένου, στη ζωή και την καθημερινότητα του. καθώς από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι αποτελεί σημαντικό υπαρξιακό μέρος του εαυτού του, ίσως όμως και της νόσου του.
