Περίληψη:
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η Αναγέννηση του 15ου αιώνα αποτέλεσε ερέθισμα για έναν μεγάλο αριθμό φιλοσόφων και θεολόγων, να προβούν στην ερμηνεία του φωτός σε μεταφυσικό, αλληγορικό και συμβολικό επίπεδο σε σχέση με τη θεωρία της τέχνης και συνάμα ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες να δημιουργήσουν νέες τεχνικές με βάση την αισθητική της λαμπρότητας του φωτός και του χρώματος. Στην παρούσα εργασία κύριο μέλημα είναι να αποδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, ο Πλωτίνος, ο Πρόκλος, ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης και ο Μαρσίλιο Φιτσίνο με τις μελέτες τους σχετικά με την αντίληψη του φωτός, συνέβαλαν τα μέγιστα και επηρέασαν τους Αναγεννησιακούς καλλιτέχνες να προβούν στην πρακτική εφαρμογή της λειτουργίας της μεταφυσικής του φωτός, αποτυπώνοντας νέες τεχνικές και μεθόδους μέσω του φωτός στα δημιουργήματά τους.
Στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται αναφορά στο νεοπλατωνικό σύστημα του Πλωτίνου, όπου διακρίνονται τέσσερις υποστάσεις, στην κορυφή βρίσκεται το υπερβατικό Ένα ή Αγαθό, αποτελεί την υπέρτατη αρχή και εξισώνεται με το Θεό, ακολουθεί ο Νους ως απόρροια του Ενός, έπειτα η Ψυχή και στο κατώτατο επίπεδο της οντολογικής βαθμίδας βρίσκεται η Ύλη. Η τελευταία είναι το κακό και η Ψυχή πρέπει να βρει ένα τρόπο να απελευθερωθεί από αυτήν και να ενωθεί με το Ένα, κάτι που μπορεί να γίνει αφενός με την καλλιέργεια της αρετής στην ψυχή του καθενός ανθρώπου ξεχωριστά και αφετέρου είναι μια προσωπική επιλογή κάθε ατόμου να πράξει ελεύθερα. Στην κατανόηση της λειτουργίας των υποστάσεων, καθοριστικό ρόλο έχει η αντίληψη του φωτός, υποστηρίζοντας ότι το αληθινό φως είναι μόνο το νοητό. Από το Εν, την ανώτερη βαθμίδα, διαθλάται στο ιδεατό κόσμο και έπειτα από αυτόν στο πνεύμα του αισθητού κόσμου.
Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο Πρόκλος ακολουθεί τον Πλωτίνο και διατηρεί την κατιούσα κίνηση (Έν - Νους- Ψυχή) και την ανιούσα πορεία (Ψυχή - Νους - Εν), υποστηρίζοντας ότι το αισθητό φως είναι σωματικό, και ως εκ τούτου κάθε επίπεδο της ύπαρξης που ακτινοβολείται από το Ένα έχει το δικό του είδος φωτός. Ως εκ τούτου υπάρχουν τα νοητικά και ψυχικά φώτα, το καθαρό φως του κοσμικού χώρου και το ορατό φως στον ουρανό και τη γη. Η πρώτη λειτουργία του φωτός είναι το αρχέγονο θεϊκό φως του Ενός ή ο Θεός που διεισδύει σε όλα τα επίπεδα της πραγματικότητας, φέρνοντας την καλοσύνη και την ομορφιά.
Στο τρίτο κεφάλαιο, ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης διακρίνει μια "καταφατική" και μια "αποφατική" θεολογία: η πρώτη αποδίδει στο Θεό τα ονόματα όλων των όντων, ενώ η δεύτερη ακολουθεί το δρόμο των αρνήσεων. Υπάρχει μια διαλεκτική αντίθεση μεταξύ του υλικού φωτός που υπάρχει στα όντα και του θείου φωτός που περιβάλλει τον Θεό. Από το Θεό πηγάζει όλη η ακτινοβολία. Οι χριστιανοί γίνονται κάτοχοι της πραγματικής θεογνωσίας, όταν ο νους τους φωτιστεί από το άκτιστο φως του Τριαδικού Θεού. Το φυσικό φως, λοιπόν, προσελκύει το έλλογο ον και συμβολίζει τη θεία ενότητα και υπέρβαση, διότι συνίσταται από μια αποκαλυπτική θεϊκή ενέργεια.
Στο τέταρτο κεφάλαιο, αναπτύσσεται η μεταφυσική του φωτός στη φιλοσοφική σκέψη του Μαρσίλιο Φιτσίνο. Υπήρξε πρωτεργάτης του αναγεννησιακού νεοπλατωνισμού, καθώς στα περισσότερα έργα του δίνει έμφαση στη συμβολική διάσταση του φωτός. Επαναφέρει την νεοπλατωνική ιδέα του lumen και του lux, βασιζόμενος στη μεσαιωνική παράδοση, της οπτικής αναπαράστασης των εικαστικών τεχνών λόγω του αφηρημένου χαρακτήρα τους και μάλιστα άσκησε τεράστια επίδραση σε μια σειρά από καλλιτέχνες, ζωγράφους, γλύπτες, ποιητές και διανοούμενους ως γνώστης των αρχών τέχνης. Με αυτό τον τρόπο επεδίωκε να υπενθυμίσει στην ψυχή την αληθινή καταγωγή της στον θεϊκό κόσμο, μεταδίδοντας την ποιότητα του κόσμου εκείνου μέσω των καλλιτεχνημάτων.
Στο πέμπτο κεφάλαιο, ακολουθεί μια λεπτομερή παράθεση έργων τέχνης και αρχιτεκτονικών κτιρίων της Αναγεννησιακής περιόδου, με σκοπό να επισημανθούν και να τονιστούν οι νέες τεχνικές ζωγραφικής (φωτοσκίαση, ελαιογραφία, διαβάθμιση φωτός-σκιάς), που επέφερε η εφαρμογή της μεταφυσική του φωτός, αποβλέποντας στην ενοποίηση του γήινου και ουράνιου κόσμου και στην πιστή απόδοση της πραγματικότητας. Η ζωγραφική του 15ου αιώνα, είναι στην ουσία της μια πράξη φωτός, απαλλαγμένη εντελώς από κάθε στοιχείο του παρελθόντος, η οποία διαποτίζει τα πάντα: τοπία, σώματα, αντικείμενα, και μάλιστα καθώς υπάρχει έντονο το θρησκευτικό στοιχείο, προβάλει ξεκάθαρα μια φωτεινή ατμόσφαιρα, η οποία κατορθώνει να μεταμορφώνει το περιεχόμενο της ύλης σε θεϊκή πράξη, κάνοντας το φως πρωταρχικό στοιχείο έλξης. Το φως, λοιπόν, ως κυρίαρχο στοιχείο, οδηγεί αφενός τον καλλιτέχνη στην εγκαθίδρυση μιας καινοτόμου τεχνοτροπίας μέσω της μεταφυσικής θεωρίας του φωτός στην αναπαράσταση εικόνων και στην απόδοση νοημάτων και αφετέρου τον θεατή στην αντίληψη εστίασης και αναγνώρισης του τρόπου κατανομής των διαβαθμίσεων φωτός-σκιάς και αναλογιών φωτός-χρώματος, με στόχο τη γένεση αισθήσεων και νοημάτων.
