Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Ιάκωβος Σταϊνχάουερ, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Φιλοσοφική Σχολή
Νικόλας Μαλλιάρας, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Φιλοσοφική Σχολή
Ιωάννης Φούλιας, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Φιλοσοφική Σχολή
Περίληψη:
Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε κατά την εκπόνηση της πτυχιακής μου εργασίας, με θέμα: Ο μουσικός εθνικισμός του R. Wagner με ιδιαίτερη εστίαση στο δοκίμιο “Beethoven”, έχει ως στόχο την ανάλυση των αισθητικών και φιλοσοφικών πτυχών του μουσικού εθνικισμού του Richard Wagner, ο οποίος αποτελεί και τον βασικό εκπρόσωπο του γερμανικού μουσικού εθνικισμού γενικότερα.
Η καθυστερημένη αστικοποίηση της Γερμανίας και οι επιδράσεις της Γαλλικής Επανάστασης επηρέασαν σε ιδεολογικοπολιτικό επίπεδο πολλούς καλλιτέχνες και διανοούμενους της εποχής, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Richard Wagner. Στην εργασία παρουσιάζονται οι απόψεις του συνθέτη, οι οποίες κυμάνθηκαν από τον ριζοσπαστικό ουμανισμό έως και τον γερμανικό συντηρητισμό και το πως η θεωρητικοποίηση της τέχνης του φαίνεται να είχε τεράστια επιρροή σε πολιτισμικό επίπεδο ως σύμβολο της νεωτερικότητας. Επίσης, εξετάζεται το πως η πολιτική αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα αισθητικοκαλλιτεχνικής διαμόρφωσης για τον Wagner και γι’ αυτό αποτελεί και τον κεντρικό άξονα της έρευνάς μου.
Για την εμπεριστατωμένη μελέτη του μουσικού εθνικισμού του Richard Wagner χρειάστηκε να γίνει μια ολοκληρωμένη έρευνα σχετικά με τη ζωή, το έργο, την πολιτική δράση, την ιδεολογική πορεία και το φιλοσοφικό του υπόβαθρο. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζεται ο βίος, η πολιτική δράση και το μουσικό και θεωρητικό έργο του Γερμανού συνθέτη. Στο δεύτερο κεφάλαιο, αναλύεται σε φιλοσοφικό και αισθητικό επίπεδο, ο μουσικός εθνικισμός του R. Wagner μέσα από τη μελέτη των σχετικών αναφορών του ίδιου του συνθέτη στην πραγματεία του 1870. Η επιλογή του συγκεκριμένου θεωρητικού γραπτού, μάλιστα, έγινε γιατί αποτελεί ουσιαστικά μια αναδρομή σε κοινωνικοπολιτικά και φιλοσοφικοαισθητικά ζητήματα που απασχόλησαν το Wagner καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, ήδη από τα προηγούμενα θεωρητικά του γραπτά. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο για την ουσιαστική εμβάθυνση στη φύση του μουσικού του εθνικισμού πραγματοποιείται μια αντιπαραβολή με άλλους μουσικούς εθνικισμούς, ώστε να γίνουν διακριτά τα σημεία διαφοροποίησης και σύγκλισης του Wagner με αυτούς.
Η τέσσερις βασικότερες βιβλιογραφικές πηγές της έρευνάς μου ήταν το βιβλίο του Γ. Μανιάτη: «Ρίχαρντ Βάγκνερ: το καθαρά ανθρώπινο» (Αθήνα 2004), το βιβλίο του Φ. Παπαθανασίου: «Ριχάρδος Βάγκνερ, η μουσική των θεών και τα βαγκνερικά μυστήρια» (Αθήνα 1996), το βιβλίο της Α. Σιώψη: «Η μουσική στην Ευρώπη του δεκάτου ενάτου αιώνα» (Αθήνα 2005) και φυσικά η μεταφρασμένη εκδοχή της πραγματείας του 1870 του R. Wagner: «Beethoven. μια συμβολή στη φιλοσοφία της μουσικής» (μτφρ. Ι. Φούλιας, επιμ. Μ. Τσέτσος, Αθήνα 2013). Η πρώτη πηγή με βοήθησε να εμβαθύνω τόσο στην προσωπικότητα, όσο και στην ιδεολογικοπολιτική διάσταση του μουσικού και θεωρητικού έργου του Richard Wagner. Η δεύτερη ήταν το ιδανικό μέσο για να έρθω σε επαφή με την βαγκνέρια αισθητική σε επίπεδο καλλιτεχνικής διαμόρφωσης. Η τρίτη πηγή ήταν αναγκαία για να πλαισιώσω την έρευνά μου στα δεδομένα της εποχής του Ρομαντισμού και να λάβω υπόψη μου τα γεγονότα και τις συνθήκες στις οποίες έζησε και έδρασε ο Γερμανός συνθέτης. Τέλος, η σημαντικότερη πηγή είναι η τέταρτη, καθώς αυτήν μελέτησα και ανέλυσα σε φιλοσοφικό και αισθητικό επίπεδο και συμπεριλαμβάνει τα ίδια τα λόγια του Wagner σχετικά με το ζήτημα του γερμανικού μουσικού εθνικισμού.
Ως συμπεράσματα της έρευνας προκύπτουν τα παρακάτω:
• φαίνεται ότι ο μουσικός εθνικισμός του Richard Wagner αποτελεί ένα αποτέλεσμα τόσο των εκάστοτε κοινωνικοπολιτικών συγκυριών, όσο και των φιλοσοφικών επιρροών του.
• Παρά την εξτρεμιστική ιδιοσυγκρασία του και τις έντονες αλλαγές στην ιδεολογικοπολιτική του πορεία φαίνεται όλη η βαγκνέρια κοσμοαντίληψη να κινείται στη σφαίρα του καθαρά ανθρώπινου στοιχείου και με γνώμονα τη λύτρωση της ανθρώπινης ύπαρξης μονάχα μέσα από την φοϋερμπαχική αγάπη.
• Το κοινωνικοπολιτικό όραμα του συνθέτη για μια «κοινωνική ριζική αλλαγή μονάχα μέσα από τις τέχνες και τον πολιτισμό», πραγματοποιείται μέσα από το μουσικό δράμα και την ενσωμάτωση της μυθοπλασίας στα ρεαλιστικά δεδομένα της εποχής του. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την φαντασμαγορική σκηνική εμπειρία του μουσικού δράματος δημιουργεί τελικά μια φαντασιακή διέγερση του εθνικού πνεύματος στο γερμανικό ακροατήριο, η οποία φαίνεται να θεμελιώνεται φιλοσοφικά από τις σοπενχαουερικές θεωρίες της μεταφυσικής της βούλησης, των ονείρων και της θέασης φαντασμάτων.
• Το βασικό στοιχείο διαφοροποίησης του γερμανικού μουσικού εθνικισμού του συνθέτη σε σχέση άλλους μουσικούς εθνικισμούς εντοπίζεται στον τρόπο διαχείρισης του λαϊκού στοιχείου. Ο Wagner δεν ασπάστηκε σε καμία περίπτωση τον φολκλορισμό σαν συνθετική πρακτική, αλλά χειρίστηκε το λαϊκό στοιχείο με περισσότερο αισθητικοτεχνική προσέγγιση και εσωτερικότητα. Δεν περιορίστηκε στην αυτούσια χρήση του ρυθμικομελωδικού, παραδοσιακού υλικού της χώρας του, αλλά προσπάθησε να συνδυάσει τον λόγο, την κίνηση και τη μουσική στο συνολικό έργο τέχνης, δίνοντας έμφαση στο ανθρώπινο στοιχείο, την αναβίωση του μύθου και την τοποθέτηση της μουσικής ως βασική συνιστώσα του μουσικού δράματος.
Λέξεις-κλειδιά:
Βάγκνερ, μουσικός εθνικισμός, Μπετόβεν, Σοπενχάουερ, Γερμανία, Ρομαντισμός, Κλασική μουσική
