Περίληψη:
Στο πλαίσιο των μαθημάτων του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, είχα την τύχη να παρακολουθήσω τις διαλέξεις της κυρίας Μακρυνιώτη περί ζητημάτων κοινωνιολογίας του σώματος. Μέσω αυτών, ήρθα σε
επαφή με θεωρίες που κάνουν λόγο για τον τρόπο με τον οποίο καθημερινές ενσώματες πράξεις μπορεί να είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων κοινωνικών πρακτικών ή να εκφράζουν τέτοιες πρακτικές. Στόχος τέτοιων πρακτικών είναι μεταξύ άλλων η τήρηση κανόνων, η ρύθμιση και πειθάρχηση του σώματος, ο κοινωνικός προσδιορισμός της κανονικότητας. Έτσι, προκύπτουν κυρίαρχες αφηγήσεις περί ευάλωτων και αλλόκοτων σωμάτων που
δαιμονοποιούνται, γιατί αρνήθηκαν ν' αποδεχτούν το ιδεώδες της «καλής» ζωής, το ρόλο, το μοντέλο, την ιδέα του να είναι παραγωγικά υποκείμενα, καλοί μαθητές,
πειθήνιες κόρες -ή γιατί δεν μπόρεσαν. Με λίγα λόγια, τα υποκείμενα αυτά, ξανά και ξανά απέτυχαν, αρνήθηκαν ή υπονόμευσαν την αναμενόμενη συμμόρφωση που
επιβάλλει η κοινωνία με βάση άκαμπτες ταξινομήσεις και ιεραρχήσεις, αναπαράγοντας δομές, στερεότυπα, ρόλους και εξουσίες.
Οι εν λόγω πρακτικές υποστηρίζονται από λόγους που καλλιεργούν το ρατσιστικό μίσος απέναντι στον άλλον, αυτόν και αυτήν που τοποθετείται έξω από οποιαδήποτε νόρμα/θεσμό/συνθήκη, αυτόν και αυτήν που δεν χωράει στην ταυτότητα
του υγιούς-αρτιμελούς. Είτε πρόκειται για τα πογκρόμ εναντίων
μεταναστών/μεταναστριών είτε για το κυνήγι οροθετικών γυναικών, τα σώματα αυτά συναντιούνται στην ίδια παλιά ιστορία μίσους, που όμως στο πλαίσιο της φιλελεύθερης καπιταλιστικής κοινωνίας αλλάζει μορφές και νοήματα, για να
συναντηθεί με τη σειρά της με τη βιοπολιτική εξουσία του σήμερα και τις πολιτικές τεχνικές ελέγχου και διαχείρισης των «περιττών» σωμάτων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα άσκησης αυτής της βιοπολιτικής αποτελεί η σχετικά πρόσφατη δημοσίευση των στοιχείων οροθετικών ιερόδουλων από το υπουργείο υγείας, υπό το πρόσχημα της διαφύλαξης της δημόσιας υγείας. Επίσης, τέτοιες
πολιτικές εντοπίζονται στις ταξιδιωτικές οδηγίες που αφορούν την προφύλαξη από τη μόλυνση και την εξάπλωση διαφόρων επιδημιών ή στον υποχρεωτικό προληπτικό εμβολιασμό ενός Ευρωπαίου που πρόκειται να ταξιδέψει στο Νίγηρα της Αφρικής·
στην αρχειοθέτηση βιομετρικών στοιχείων των πολιτών και στην αλόγιστη χρήση/δημοσιοποίησή τους· στη χρήση βιομετρικών καμερών σε δημόσιους -και όχι μόνο- χώρους.
Γενικότερα, ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάδειξη των μηχανισμών και θεσμών που αναπαράγουν πρότυπα και κανονιστικές συμπεριφορές: η συμμόρφωση στο σχολείο, οι προσδοκίες της οικογένειας, η πειθάρχηση στο στρατό, ο σωφρονισμός
στη φυλακή κ.ο.κ.. Πώς όλα αυτά γίνονται αντικείμενο κοινωνιολογικών ζητημάτων και πιο συγκεκριμένα της βιοπολιτικής; Τέτοιου είδους καθημερινά παραδείγματα και
ερωτήματα στάθηκαν ικανά να ενεργοποιήσουν μέσα μου την ανάγκη για βαθύτερη αναζήτηση και ενασχόληση με θεωρίες όπως αυτή της βιοπολιτικής, του στίγματος και του σώματος, γενικότερα. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η προσπάθεια σύνδεσης τέτοιων θεωριών με αφηγήσεις από την καθημερινότητα. Με άλλα λόγια, προσπαθούμε να κατανοήσουμε πώς θεωρητικές θέσεις που αντλούν από το Φουκώ και τον Γκόφμαν παίρνουν
έμπρακτη. Για να γίνει αυτό, επιλέχθηκε συγκεκριμένα, το ζήτημα του HIV/AIDS και ο τρόπος που αυτό αντιμετωπίζεται. Ένας από τους λόγους για τους οποίους προέκυψε το ενδιαφέρον μου για το θέμα αυτό, πέραν των προσωπικών εμπειριών,
ήταν το γεγονός ότι με αφορμή την εν λόγω λοίμωξη και των συγκεκριμένων τρόπων μετάδοσής της τίθενται ζητήματα που ξεπερνούν κατά πολύ το διαπροσωπικό επίπεδο και το επίπεδο της συμπεριφοράς: το HIV/AIDS προσφέρει το μέσο για να
αντικειμενοποιηθεί, με χορηγό τις επιστημονικές μελέτες και πρακτικές, το «άλλο», το «επικίνδυνο» και να νομιμοποιηθούν ως «αναγκαίες» για το κοινό καλό (ή τη δημόσια υγεία) πολιτικές περιθωριοποίησης, εξοστρακισμού και ρατσισμού.
Επιπλέον, το HIV/AIDS προτιμήθηκε διότι συνιστά παράδειγμα απτό και καθημερινό, που προσφέρεται για ανάλυση υπό πολλές οπτικές (ιατρική, κοινωνιολογική, ψυχολογική, πολιτική κ.ο.κ.) και σε πολλά επίπεδα. Ακόμη, συμμερίζομαι απόλυτα την άποψη του Herdt που υποστηρίζει ότι αφού υπάρχει ο πολύ στενός συσχετισμός μεταξύ HIV/AIDS και συγκεκριμένων ομάδων του
πληθυσμού, οι οποίες έχουν τεθεί στο περιθώριο, καταγράφοντας και κατανοώντας τις ανάγκες αυτών, μπορούμε να ελπίζουμε στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους και στις αλλαγές με θετικό πρόσημο στις συνθήκες ζωής τους και συμβίωσής
τους με τους υπόλοιπους.
Αφού λοιπόν, προηγήθηκε η θεωρητική μελέτη του θέματος, σειρά είχε η σύνδεση με το τι συμβαίνει στην πραγματικότητα. Για το λόγο αυτόν, κατέγραψα τις συνομιλίες που είχα με τέσσερις ανθρώπους, που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο σχετίζονται με το ζήτημα (δύο ψυχολόγους, μία γιατρό και έναν οροθετικό), υπό τη
μορφή συνεντεύξεων. Στο πρώτο τμήμα της εργασίας, γίνεται ανάλυση του θεωρητικού πλαισίου, μέσα από το οποίο προκύπτουν οι διάφορες έννοιες που συνιστούν τη βάση της θεωρητικής προσέγγισης του θέματος· βιοπολιτική - βιοεξουσία, πειθαρχία, στίγμα, μεταφορά κ.ά.. Στην ίδια ενότητα, βρίσκεται η ανάλυση της μεθοδολογίας που ακολουθήθηκε για την περάτωση της εν λόγω έρευνας. Στο δεύτερο μέρος, παρατίθεται η θεματική
ανάλυση των συνεντεύξεων και η σύνδεση των επιμέρους θεματικών που εντοπίζονται, με το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, προκύπτουν τέσσερα κεφάλαια που αποτελούν την κύρια δομή της εργασίας:
Βιοπολιτική, Προσδοκία Εξαίρεσης, Στίγμα και Περιθωριοποίηση
