Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Παρασκευάς Κονόρτας, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Μαρία Ευθυμίου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Βασιλική Σειρηνίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Σκοπό της παρούσας εργασίας αποτελεί η μελέτη του ορθόδοξου Κλήρου όπως αυτός αναδεικνύεται μέσα από τα ιεροδικαστικά έγγραφα, δηλαδή τις καταχωρίσεις των οθωμανικών δικαστηρίων ή αλλιώς ιεροδικείων. Χρονικό της εύρος αποτελεί η περίοδος μεταξύ του 17ου αι., οπότε εκκινούν οι πρώτες σωζόμενες ιεροδικαστικές καταχωρίσεις, και του έτους 1763, κατά το οποίο λαμβάνουν χώρα σημαντικές αλλαγές στη διοίκηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Γεωγραφικά, η εργασία επικεντρώνεται στο νησί της Κρήτης και στις πόλεις της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας. Η συγγραφή βασίστηκε στις μεταφράσεις των πρωτότυπων οθωμανικών καταχωρίσεων υπό την επιμέλεια του Ι. Βασδραβέλλη για τη Θεσσαλονίκη και τη Βέροια. Για την Κρήτη χρησιμοποιήθηκαν οι μεταφράσεις του Ν. Σταυρινίδη και της Ε. Ζαχαριάδου (επιμέλεια). Η εργασία έχει οργανωθεί σε δύο μέρη: στο πρώτο μέρος, το οποίο πλαισιώνει βιβλιογραφικά το πρωτογενές υλικό, μελετώνται η έννοια της δικαιοσύνης, η νομοθεσία, τα δικαιοδοτικά όργανα καθώς και τα συντρέχοντα δικαιϊκά συστήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γίνεται, επιπλέον, αναφορά στους διαφορετικούς όρους της κατάκτησης των υπό εξέταση περιοχών, καθώς και στις πιθανές τοπικές διαφοροποιήσεις που συνεπάγονται οι όροι αυτοί. Το δεύτερο μέρος, έχει δομηθεί επί τη βάσει τριών θεματικών κύκλων, οι οποίοι προέκυψαν από την αποδελτίωση και επεξεργασία των πηγών. Συγκεκριμένα, ο πρώτος θεματικός άξονας περιλαμβάνει ζητήματα που σχετίζονται με τους ναούς και τις μονές της οθωμανικής επικράτειας. Στον δεύτερο παρουσιάζονται οι ιδιωτικές υποθέσεις του Κλήρου και στον τελευταίο οι σχέσεις του Κλήρου με την οθωμανική διοίκηση. Η προσφυγή των ορθοδόξων κληρικών στα κατά τόπους οθωμανικά ιεροδικεία, ακόμα και προς επίλυση υποθέσεων αμιγώς ενδοεκκλησιαστικών, συνδέεται με την αποτελεσματικότητα του θεσμού, ο οποίος ήταν σε θέση να εξασφαλίσει την εκτελεστότητα των αποφάσεών του, εν αντιθέσει με τα δικαστήρια των εκκλησιαστικών και κοινοτικών αρχών. Η μελέτη των εγγράφων καταδεικνύει το πολυεπίπεδο της δράσης των ορθοδόξων κληρικών στην οθωμανική κοινωνία. Ο Κλήρος δραστηριοποιείται σε διάφορα, εκτός του εκκλησιαστικού, πεδία και διατηρεί ζωηρό «διάλογο» με την υπόλοιπη κοινωνία, ορθόδοξη και μουσουλμανική. Τα μέλη του, καθ’ ολοκληρίαν ενταγμένα στο οθωμανικό σύστημα, εμφανίζονται στις ιεροδικαστικές καταχωρίσεις ως κάτοχοι προσωπικών περιουσιών, φορολογούμενοι, κληροδότες, διάδικοι σε δικαστικές αντιπαραθέσεις καθώς και ως υποκείμενα πλήθους οικονομικών συναλλαγών όπως αγοραπωλησιών κινητής και ακίνητης περιουσίας και διακίνησης αγροτικών προϊόντων παραγωγής τους. Οι σχέσεις των κληρικών με το κράτος μπορούν, σε γενικές γραμμές, να περιγραφούν ως σχέσεις μεταξύ κυριάρχου και φορολογουμένου υπηκόου. Από την περιγραφή αυτή, ωστόσο, θα ήταν δυνατόν να υποστηριχθεί ότι εκφεύγουν τα μέλη του ανώτατου Κλήρου, τα οποία, για ποικίλους λόγους, εντάσσονται στην κατηγορία της οθωμανικής ελίτ.
Λέξεις-κλειδιά:
ορθόδοξος κλήρος, κληρικοί, ιεροδικείο, καδής, δικαιοσύνη, Δίκαιο, Οθωμανική Αυτοκρατορία.
