Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Εμμανουήλ Μαστρομανώλης, Επίκουρος Καθηγητής, Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ
Γαρυφαλιά Αθανασίου,Καθηγήτρια, Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ
Αλεξάνδρα Μικρουλέα, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η μελέτη και η αξιολόγηση των κρατικών ενισχύσεων στον τομέα της ενέργειας. Το θέμα αυτό κρίνεται σκόπιμο να μελετηθεί αυτοτελώς, ιδιαίτερα λόγω της προσπάθειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα τελευταία χρόνια αφενός να λάβει μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος θέτοντας ενεργειακούς στόχους στα κράτη μέλη για τη μείωση αέριων ρύπων, την ενίσχυση της παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης και αφετέρου να δημιουργήσει μια ενιαία ενεργειακή αγορά, όπου θα υπάρχει απρόσκοπτη ροή ενέργειας και ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών μελών.
Από τη μία πλευρά, βασική αρχή του ελεύθερου ανταγωνισμού είναι η δημιουργία μίας ενιαίας εσωτερικής αγοράς, όπου όλες οι επιχειρήσεις είναι ίσες και έχουν τη δυνατότητα να ανταγωνίζονται τους “αντιπάλους” τους με απώτερο στόχο την οικονομική ευημερία του καταναλωτή. Οι οριζόντιες κατά κύριο λόγο συμφωνίες και οι συμπράξεις μεταξύ των επιχειρήσεων απαγορεύονται, ενώ και οι κάθετες συμφωνίες παρά τα θετικά εν μέρει αποτελέσματά τους στον ανταγωνισμό κρίνονται ορισμένες φορές αντιανταγωνιστικές. Η κατάχρηση της δεσπόζουσας θέσης των επιχειρήσεων αντίκειται επίσης στο δίκαιο του ελεύθερου ανταγωνισμού. Αντίστοιχα, όμως, και τα κράτη δεν επιτρέπεται κατ' αρχήν να λαμβάνουν μέτρα τα οποία στρεβλώνουν τον ανταγωνισμό και δημιουργούν άνισες συνθήκες αγοράς. Τέτοια μέτρα είναι οι κρατικές ενισχύσεις.
Από την άλλη, η ενεργειακή αγορά αποτελεί έναν ιδιαίτερο κλάδο. Πρόκειται για μία πρώην μονοπωλιακή αγορά που σταδιακά απελευθερώνεται και λειτουργεί υπό συνθήκες ανταγωνισμού. Αφενός η ενέργεια είναι ένα ακριβό αγαθό γι’ αυτό και ο τομέας αυτός είναι από τους πλέον επιδοτούμενους, αφετέρου είναι κομβικής σημασίας για τα κράτη μέλη, καθώς πρόκειται για ένα αγαθό απαραίτητο σ όλους. Στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι, επομένως, η εξασφάλιση επαρκούς ενέργειας σε μορφές βιώσιμες και φιλικές προς το περιβάλλον.
Καταδεικνύεται, λοιπόν, από τη μία, ως στόχος της ευρωπαϊκής πολιτικής ανταγωνισμού, η καταπολέμηση αντιανταγωνιστικών συμπεριφορών, ο έλεγχος των κρατικών ενισχύσεων και η ενίσχυση της απελευθέρωσης της αγοράς, ενώ από την άλλη, ως ενωσιακός στόχος, ο ασφαλής, οικονομικά προσιτός και φιλικός προς το περιβάλλον ενεργειακός εφοδιασμός της Ευρώπης.
Οι κρατικές ενισχύσεις φαίνεται να επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων. Μολονότι ισχύει η κατ' αρχήν απαγόρευση των κρατικών ενισχύσεων, οι εξαιρέσεις που εισάγονται δύνανται να επηρεάσουν και να στρεβλώσουν τον ανταγωνισμό και το ενωσιακό εμπόριο. Εντούτοις, οι ενισχύσεις είναι απαραίτητες στον τομέα της ενέργειας. Για τον λόγο αυτό, σκόπιμο είναι να δειχθεί σε ποιες περιπτώσεις η Επιτροπή δέχεται τις κρατικές ενισχύσεις στον τομέα της ενέργειας ως συμβατές με το ενωσιακό δίκαιο σταθμίζοντας τα αρνητικά αποτελέσματα και τις θετικές συνέπειες που επιφέρουν.
Στο πρώτο μέρος της εργασίας, επιχειρείται η περιγραφή της έννοιας της κρατικής ενίσχυσης, όπως προκύπτει από το άρθρο 107 παρ. 1 ΣΛΕΕ και έχει διαπλαστεί νομολογιακά. Οι κρατικές ενισχύσεις, μολονότι στρεβλωτικές του ανταγωνισμού, κρίνονται απαραίτητες προκειμένου να ενισχύονται επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα της ενέργειας. Με την κρατική ενίσχυση το κράτος μέλος επεμβαίνει ουσιαστικά παρέχοντας κάποιο πλεονέκτημα, διευκολύνοντας, δηλαδή, ορισμένες επιχειρήσεις έναντι άλλων. Υπό ορισμένες προϋποθέσεις, αυτό θεωρείται συμβατό με το ενωσιακό δίκαιο. Tα κριτήρια που εφαρμόζονται προκειμένου να διαπιστωθεί εάν ένα μέτρο ενίσχυσης στον ενεργειακό τομέα είναι συμβατό ή όχι με την ενωσιακή αγορά προκύπτουν από τις Κατευθυντήριες γραμμές για τις κρατικές ενισχύσεις σε τομείς περιβάλλοντος και ενέργειας 2014-2020.
Στη συνέχεια, γίνεται μία σύντομη αναφορά στην ενωσιακή ενεργειακή πολιτική. Στόχος είναι να γίνει αντιληπτό στον αναγνώστη το πώς διαμορφώθηκε ο κλάδος της ενέργειας στην Ευρώπη από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα Χάλυβα (ΕΚΑΧ) έως και σήμερα και πώς έγινε σταδιακά η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας. Διαπιστώνεται, λοιπόν, ότι ενώ στο παρελθόν οι επιχειρήσεις ενέργειας ήταν μονοπωλιακές, η αγορά απελευθερώνεται και εισάγεται σταδιακά ανταγωνισμός.
Στο δεύτερο μέρος της εργασίας εξετάζονται αφενός οι περιπτώσεις στις οποίες χορηγούνται κρατικές ενισχύσεις στον τομέα της ενέργειας από τα κράτη μέλη και αφετέρου οι μορφές που λαμβάνουν τα καθεστώτα στήριξης.
Οι κρατικές ενισχύσεις χορηγούνται από τα κράτη μέλη για διαφορετικούς σκοπούς, ανάλογα με την πολιτική που εφαρμόζει το κράτος, το στάδιο στο οποίο βρίσκεται η ενεργειακή του αγορά, αν είναι, δηλαδή, υπό απελευθέρωση ή ήδη ανταγωνιστική και τους στόχους που θέλει να επιτύχει. Έτσι, κρατικές ενισχύσεις χορηγούνται με σκοπό την απελευθέρωση της αγοράς, την εξασφάλιση ενεργειακού εφοδιασμού, την ενίσχυση των ενεργειακών υποδομών, την προστασία του περιβάλλοντος και την ενίσχυση των ΑΠΕ αλλά και για την ελάφρυνση των ενεργοβόρων χρηστών.
Οι κρατικές ενισχύσεις μπορούν να χορηγηθούν με διαφορετικές μορφές από τα κράτη μέλη. Έτσι, κάνουμε λόγο για επενδυτική ενίσχυση (investment aid) και για λειτουργική ενίσχυση (operating aid). Η ενίσχυση μπορεί να είναι είτε άμεση είτε έμμεση. Έτσι, διακρίνουμε σε καθεστώτα φορολογικών ελαφρύνσεων, συστημάτων εγγυημένης τιμής αγοράς, συστημάτων πριμοδότησης και χορήγησης πράσινων πιστοποιητικών. Από το 2017, πλην ορισμένων εξαιρέσεων, θα πρέπει σύμφωνα με τις Κατευθυντήριες Γραμμές να εφαρμόζεται η χορήγηση ενίσχυσης στο πλαίσιο ανταγωνιστικής διαδικασίας υποβολής προσφορών.
