Περίληψη:
Η οικονομική κρίση, που επηρέασε την Ελλάδα περισσότερο από κάθε Ευρωπαϊκή χώρα, οδήγησε μεταξύ άλλων σε αύξηση της ανεργίας, σε αλλαγές στις συνθήκες απασχόλησης, καθώς και στην αύξηση των ψυχοκοινωνικών κινδύνων στους οποίους οι εργαζόμενοι εκτίθενται. Οι νοσηλευτές επαγγελματικής υγείας έχουν κύριο ρόλο στην εκτίμηση και διαχείριση της βλαπτικής επίδρασης των επαγγελματικών κινδύνων που επηρεάζουν την υγεία των εργαζομένων, ιδιαίτερα σε περιόδους που η λήψη δημοσιονομικών μέτρων οδηγεί σε δυσμενείς αλλαγές για το εργατικό δυναμικό.
Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση της επίδρασης της οικονομικής κρίσης στο επίπεδο της υγείας των εργαζομένων στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο του καθορισμού της επίδρασης της οικονομικής κρίσης στους εργαζόμενους, αξιολογήθηκε η αντίληψη του ατόμου σχετικά με την επίπτωση της οικονομικής κρίσης, τα επαγγελματικά χαρακτηριστικά, η εργασιακή αβεβαιότητα και τοεπαγγελματικό στρες. Η αξιολόγηση του επιπέδου υγείας των εργαζομένων περιελάμβανε τη σωματική, την ψυχική υγεία, καθώς και τη θετική ή αρνητική μεταβολή του επιπέδου υγείας σε ένα έτος.
Πρόκειται για μια συγχρονική μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το 2012 έως το 2014, σε δείγμα ευκολίας 604 εργαζομένων από 34 επιχειρήσεις στην Ελλάδα. Τα ερωτηματολόγια δόθηκαν στο χώρο εργασίας, ώστε να αυτο-συμπληρωθούν από τους εργαζόμενους και να επιστραφούν στην ερευνήτρια. Το ποσοστό ανταπόκρισης στη μελέτη ήταν 74,11%, ενώ έγινε προσπάθεια το δείγμα να είναι όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικό του εργατικού δυναμικού της χώρας, ως προς την ηλικία, το φύλο, το επάγγελμα και τη σύμβαση εργασίας.
Για την εκτίμηση του επιπέδου υγείας των εργαζομένων, χρησιμοποιήθηκε η ελληνική έκδοση του ερωτηματολογίου Επισκόπησης Υγείας SF-36v2, το οποίο περιλαμβάνει τις τέσσερις διαστάσεις σωματικής υγείας: «φυσική λειτουργία», «φυσικός ρόλος», «σωματικός πόνος» και «γενική υγεία», τις τέσσερις διαστάσεις ψυχικής υγείας: «ζωτικότητα», «κοινωνική λειτουργία», «συναισθηματικός ρόλος» και «ψυχική υγεία» καθώς και τους συνοπτικούς δείκτες: «συνολική σωματική υγεία», «συνολική ψυχική υγεία» και «μεταβολή της υγείας». Η βαθμολογία στο ερωτηματολόγιο Επισκόπησης Υγείας SF-36v2 είναι από 0 έως 100, με τις υψηλότερες τιμές να αντιπροσωπεύουν υψηλά επίπεδα υγείας.
Για την εκτίμηση της εργασιακής αβεβαιότητας, μεταφράστηκε από τα Ισπανικά και σταθμίστηκε το ερωτηματολόγιο Εργασιακής Αβεβαιότητας EPRES (Cronbach’s α=0,80), το οποίο περιλαμβάνει τις έξι διαστάσεις: «προσωρινότητα», «αποδυνάμωση», «τρωτότητα», «μισθοί», «δικαιώματα» και «άσκηση δικαιωμάτων». Η βαθμολογία στο ερωτηματολόγιο Εργασιακής Αβεβαιότητας EPRES είναι από 0 έως 4, με τις τιμές 0 έως 1 να ορίζουν τα χαμηλά επίπεδα εργασιακής αβεβαιότητας, τις τιμές 1 έως 2 να ορίζουν τα μέτρια επίπεδα εργασιακής αβεβαιότητας και τις τιμές 2 έως 4 να ορίζουν τα ακραία επίπεδα εργασιακής
αβεβαιότητας. Για την εκτίμηση του επαγγελματικού στρες μεταφράστηκε από τα Αγγλικά και σταθμίστηκε το ερωτηματολόγιο Επαγγελματικού Στρες OSQ (Cronbach’s α=0,89), το
οποίο περιλαμβάνει τις τέσσερις διαστάσεις: «τροποποιητικοί παράγοντες και εργασιακοί πόροι», «αντίληψη του περιβάλλοντος», «στρες και ευεξία» και «ανάγκη για υποστήριξη και παρεμβάσεις», καθώς και τις επτά υποκλίμακες: «δυνατότητες ελέγχου της εργασίας», «κοινωνικές σχέσεις και εκτίμηση», «ατμόσφαιρα στο χώρο της εργασίας» και «ηγεσία και εποπτεία». Η βαθμολογία στο ερωτηματολόγιο Επαγγελματικού Στρες OSQ είναι από 1 έως 5, με τις υψηλότερες τιμές να αντιπροσωπεύουν υψηλά επίπεδα επαγγελματικού στρες.
Για την εκτίμηση των δημογραφικών και επαγγελματικών χαρακτηριστικών δημιουργήθηκε ένα ερωτηματολόγιο, στο οποίο περιλαμβάνεται η ερώτηση αναφορικά με την αντίληψη των εργαζομένων σχετικά με το εάν επηρεάστηκαν από την οικονομική κρίση.
Η συλλογή των δεδομένων έγινε μετά από έγκριση από την Επιτροπή Ηθικής και Δεοντολογίας του Τμήματος Νοσηλευτικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ τηρήθηκαν οι αρχές ηθικής και δεοντολογίας σε όλα τα στάδια της μελέτης. Η ανάλυση έγινε με το πακέτο στατιστικής ανάλυσης SPSS έκδοση 23, χρησιμοποιώντας περιγραφική στατιστική, εφαρμόζοντας παραμετρικές και μη παραμετρικές στατιστικές δοκιμασίες διμεταβλητής ανάλυσης και γραμμικής συσχέτισης και χρησιμοποιώντας την πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση για τη δημιουργία μοντέλων που να εκφράζουν την εξάρτηση του επιπέδου υγείας των εργαζομένων από την εργασιακή αβεβαιότητα, το επαγγελματικό στρες, την επίπτωση της οικονομικής κρίσης και ατομικά και επαγγελματικά χαρακτηριστικά.
Ανεξάρτητες μεταβλητές στη μελέτη ήταν η εργασιακή αβεβαιότητα, το επαγγελματικό στρες, η αντιλαμβανόμενη επίδραση της οικονομικής κρίσης, καθώς και τα ατομικά και επαγγελματικά χαρακτηριστικά. Εξαρτημένες μεταβλητές ήταν οι διαστάσεις της σωματικής και ψυχικής υγείας, καθώς και η μεταβολή της υγείας σε ένα χρόνο.
Τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν ότι τα επίπεδα εργασιακής αβεβαιότητας στο δείγμα της μελέτης ήταν μετρίου βαθμού (1,54±0,41), με τον υψηλότερο βαθμό αβεβαιότητας να αφορά στους «μισθούς» (2,1±0,87) και την «τρωτότητα» (1,39±0,8) των εργαζομένων. Υψηλότερα επίπεδα εργασιακής αβεβαιότητας βρέθηκαν σε νέους εργαζόμενους κάτω των 30 ετών (1,76 έναντι 1,50, p<0,001), σε άτομα που απασχολούνται για λιγότερο από ένα έτος στον εργοδότη τους (1,78 έναντι όλων των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 1,57, 1.,51 και 1,45, p<0,001), σε blue collar εργαζόμενους (1,66 έναντι 1,49, p<0,001), σε άτομα που απασχολούνται στον ιδιωτικό τομέα (1,56 έναντι 1,41, p=0,026), σε εργαζόμενους που συνήθως απασχολούνται λιγότερο από 40 ώρες ανά εβδομάδα (2,78 έναντι των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 2,15 και 1,81, p<0,001), σε εργαζόμενους απογευματινής βάρδιας (2,10 έναντι όλων των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 1,49, 1,61, 1,61 και 1,65, p<0,001) και σε άτομα με προσωρινή σύμβαση εργασίας (2,01 έναντι 1,43, p<0,001).
Αναφορικά με τα επίπεδα επαγγελματικού στρες, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης, ήταν επίσης μετρίου βαθμού (2,3±0,4), με τα υψηλότερα επίπεδα στρες να αφορούν στην «πίεση εργασίας» (3,41±0,91) και στην «αντίληψη του περιβάλλοντος» (2,74±0,6). Υψηλότερα επίπεδα επαγγελματικού στρες βρέθηκαν σε άτομα με Ελληνική εθνικότητα (2,30 έναντι 1,90, p=0,022), σε άγαμους (2,41 έναντι όλων των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 2,20, 2,24 και 2,30, p<0,001), σε εργαζόμενους που απασχολούνται από 1 έως 5 έτη στον εργοδότη τους (2,41 έναντι όλων των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 2,23, 2,27 και 2,33, p<0,001), σε άτομα που εργάζονται για περισσότερες από 40 ώρες ανά εβδομάδα συνήθως (2,39 έναντι των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 2,23 και 2,36, p<0,001), σε άτομα που απουσίασαν το τελευταίο έτος για λόγους υγείας για περισσότερες από 16 ημέρες (2,62 έναντι όλων των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 2,24, 2,24, 2,40 και 2,40, p<0,001), σε εργαζόμενους των οποίων οι βάρδιες εναλλάσσονται ανάλογα με τις ανάγκες του εργοδότη (2,44 έναντι όλων των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 2,27, 2,31, 2,34 και 2,35, p=0,012) και σε εργαζόμενους που αισθάνονται ότι επηρεάστηκαν από την
οικονομική κρίση λόγω παραγόντων της εργασίας, όπως αλλαγές σε ωράριο και μισθό (2,33 έναντι όλων των υπολοίπων κατηγοριών με σκορ 2,12, 2,13 και 2,21, p=0,003). Σχετικά με το επίπεδο υγείας των εργαζομένων, οι συνοπτικοί δείκτες συνολικής σωματικής (78,68±14,87) και ψυχικής υγείας (69,37±18,86) δείχνουν ότι οι εργαζόμενοι του δείγματος είχαν καλή σωματική υγεία αλλά ότι τα επίπεδα ψυχικής υγείας ήταν κατά 9,31 μονάδες χαμηλότερα σε σχέση με αυτά της σωματικής. Ο δείκτης της «μεταβολής της υγείας των εργαζομένων» (51,81±17,42) δείχνει ότι οι περισσότεροι εργαζόμενοι πιστεύουν ότι η υγεία τους είναι περίπου η ίδια ή κάπως χειρότερη σε σχέση με ένα χρόνο πριν. Ο δείκτης σωματικής υγείας με τη χαμηλότερη βαθμολογία ήταν η «γενική υγεία» (68,51±17,53), που δείχνει μια μέτρια προς καλή αυτο-αξιολόγηση της γενική κατάσταση της υγείας τους, ενώ ο χαμηλότερος δείκτης ψυχικής υγείας ήταν η «ζωτικότητα» (61,31±20,65), που δείχνει ότι οι εργαζόμενοι είχαν μειωμένη ζωντάνια και ενεργητικότητα, με υψηλά επίπεδα κόπωσης.
Σε σχέση με την εξάρτηση του επιπέδου υγείας των εργαζομένων από την εργασιακή αβεβαιότητα, το επαγγελματικό στρες, την επίπτωση της οικονομικής κρίσης και τα ατομικά και επαγγελματικά χαρακτηριστικά, αρκετές από τις ανεξάρτητες μεταβλητές βρέθηκε να συσχετίζονται με διαστάσεις της σωματικής και ψυχικής υγείας στο πλαίσιο της διμεταβλητής ανάλυσης και των αναλύσεων γραμμικής συσχέτισης. Οι μεταβλητές αυτές εισήχθησαν στην πολυπαραγοντική ανάλυση, η οποία έγινε με τη μέθοδο της διαδοχικής αφαίρεσης, παράγωντας μοντέλα πρόβλεψης των διαστάσεων σωματική και ψυχικής υγείας. Αναφορικά με τις διαστάσεις της σωματικής υγείας, βρέθηκε ότι η «φυσική λειτουργία» σχετίζεται ανεξάρτητα με την «οικογενειακή κατάσταση» (β=2,850, p=0,001), τα «έτη στην επιχείρηση» (β=-0,410, p= 0,001), τη «συνάφεια των σπουδών με το επάγγελμα» (β=3,803, p=0,023) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=- 14,583, p<0,001). Η «φυσική λειτουργία» βρέθηκε να σχετίζεται ανεξάρτητα με την «οικογενειακή κατάσταση» (β= 2,850, p=0,001), τα «έτη στην επιχείρηση» (β=-0,410, p=0,001), τη «συνάφεια των σπουδών με το επάγγελμα» (β=3,803, p= 0,023) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-14,583, p<0,001). Ο «φυσικός ρόλος» σχετίζεται ανεξάρτητα με τα «δικαιώματα» (β=-2,815, p=0,026) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-21,200, p<0,001). Ο «σωματικός πόνος» βρέθηκε να σχετίζεται ανεξάρτητα μόνο με το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-23,959, p<0,001), ενώ η «γενική υγεία» με την «άσκηση δικαιωμάτων» (β=-2,096, p= 0,022) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-15,738, p<0,001).
Σε σχέση με τις διαστάσεις της ψυχικής υγείας, η «ζωτικότητα» των εργαζομένων βρέθηκε να σχετίζεται ανεξάρτητα με το «φύλο» (β=-4,735, p=0,009), τα «έτη στην επιχείρηση» (β=0,211, p=0,011), το «επάγγελμα» (β=5,646, p=0,012), τις «εβδομαδιαίες ώρες εργασίας» (β=-0,236, p=0,011), την «τρωτότητα» (β=3,182, p=0,013) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-30,233, p<0,001). Η «κοινωνική λειτουργία» σχετίζεται με το «φύλο» (β=-6,206, p=0,004), την «οικογενειακή κατάσταση» (β=-3,225, p=0,003), τις «εβδομαδιαίες ώρες εργασίας» (β=-0,449, p<0,001) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-27,015, p<0,001). Ο «συναισθηματικός ρόλος» σχετίζεται με τις «εβδομαδιαίες ώρες εργασίας» (β=-
0,296, p=0,006), τον «απουσιασμό» (β=0,433, p=0,036) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-23,922, p<0,001). Η «ψυχική υγεία» των εργαζομένων σχετίζεται με την «οικογενειακή κατάσταση» (β=-1,810, p=0,037), το «επάγγελμα» (β=4,528, p=0,029) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-24,411, p<0,001).
Αναφορικά με το συνοπτικό δείκτη «μεταβολή της υγείας», βρέθηκε να σχετίζεται ανεξάρτητα μόνο με το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=10,429, p<0,001), ενώ η «συνολική σωματική υγεία» με το «φύλο» (β=-4,776, p<0,001), την «άσκηση δικαιωμάτων» (β=-2,620, p=0,006) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-16,654, p<0,001) και η «συνολική ψυχική υγεία» των εργαζομένων με το «φύλο» (β=-4,543, p=0,004), την «οικογενειακή κατάσταση» (β=-2,160, p=0,006), το «επάγγελμα» (β=4,363, p=0,023), τις «εβδομαδιαίες ώρες εργασίας» (β=-0,264 p=0,002) και το «συνολικό επαγγελματικό στρες» (β=-25,470, p<0,001).
Τα επίπεδα εργασιακής αβεβαιότητας και επαγγελματικού στρες που βρέθηκαν στη μελέτη είναι παρόμοια με αυτά που βρέθηκαν σε μελέτες στην Ελλάδα κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Τα επίπεδα αυτο-αξιολογούμενης υγείας είναι σχετικά χαμηλότερα σε σχέση με αυτά που αναφέρονται από τις περισσότερες μελέτες που εφάρμοσαν το ίδιο εργαλείο στην Ελλάδα πριν την κρίση, ωστόσο είναι υψηλότερα σε σχέση με μελέτες που έγιναν κατά την περίοδο της κρίσης. Συμπερασματικά, παρότι η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων που συμμετείχαν στη μελέτη αισθανόταν ότι έχουν επηρεαστεί από την οικονομική κρίση στην Ελλάδα, η αντιλαμβανόμενη αυτή επίδραση δε φάνηκε να είναι ανεξάρτητος παράγοντας επιδείνωσης του επιπέδου υγείας των εργαζομένων. Εκτιμάται ότι το επαγγελματικό στρες, καθώς και η τρωτότητα, τα περιορισμένα δικαιώματα των εργαζομένων και η αδυναμία άσκησής τους, παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται με την οικονομική κρίση και τις αλλαγές στις συνθήκες απασχόλησης, είναι παράγοντες που επιδρούν αρνητικά στο επίπεδο υγείας των εργαζομένων στην Ελλάδα.
