Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Θεόδωρος Αραμπατζής, Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης, ΕΚΠΑ
Κωνσταντίνος Μουτούσης, Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης, ΕΚΠΑ
Ευστάθιος Αραποστάθης, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Η οπτική αντίληψη αποτελεί βασικό τρόπο απόκτησης πληροφόρησης με εμπειρικό περιεχόμενο για την κατανόηση του κόσμου και για τη δράση σε αυτόν. Συγγενής της οπτικής αντίληψης, η παρατήρηση συνιστά σημαντικό τρόπο τεκμηρίωσης της επιστημονικής γνώσης. Ωστόσο, η παρατήρηση, και ιδιαίτερα η επιστημονική, δεν εξαντλείται μονάχα στην αντιληπτική παρατήρηση. Στο πλαίσιο της πρακτικής της επιστημονικής παρατήρησης αξιοποιούνται μετασχηματισμένα και εκλεπτυσμένα στοιχεία – προϊόντα της έμμεσης, διαμεσολαβημένης αντίληψης – τα δεδομένα (data). Η αξιοποίηση τέτοιων στοιχείων τα οποία απέχουν από τα ακατέργαστα στοιχεία της άμεσης αντίληψης φαίνεται, prima facie, να παρακάμπτει σημαντικά γνωσιολογικά προβλήματα (λ.χ., γνωσιακή διαπερατότητα, θεωρητικός εμποτισμός/υποκαθορισμός, κ.α.). Προκύπτει, όμως, ότι ακόμη και σε τέτοιες ‘μηχανοποιημένες’ προσεγγίσεις, δε μπορεί (αλλά και δεν πρέπει) να εξοβελιστεί ο παράγοντας της υποκειμενικής αντίληψης.
Σε αυτή τη διπλωματική εργασία προάγεται μια γραμμή αντιμετώπισης τέτοιου είδους προβλημάτων και μια προσέγγιση για την επιστημονική παρατήρηση οι οποίες επαφίενται, εν πολλοίς, στην ειδήμονα οπτική αντίληψη. Οι ειδήμονες παρουσιάζουν τόσο θεωρητική όσο και πρακτική γνώση συνδεόμενη με το εκάστοτε πεδίο ειδίκευσης (domain related knowledge). Αυτή η πρακτική γνώση χαρακτηρίζεται από το ότι δεν είναι δηλωτική (declarative), αλλά είναι διαδικαστική (procedural) και, ως εκ τούτου, τείνει να μην ανάγεται στη γνώση-ότι (knowledge-that), δηλαδή μόνο στο ρητό συνυπολογισμό των κατάλληλων γεγονότων-δεδομένων. Προκειμένου να ανταποκριθεί και να ενεργήσει κάποιος με ευφυή κι επιδέξιο τρόπο, φαίνεται να είναι απαραίτητη η κατοχή ενός γνωρίζειν-πώς στο οποίο εμπλέκεται μια άρρητη διάσταση και με την οποία είναι συνυφασμένη η παρουσία, αλλά κυρίως η εκδήλωση δεξιοτήτων. Ο ειδήμων κατέχει ένα είδος άρρητης γνώσης η οποία εκδηλώνεται κατά την εκτέλεση επιδέξιων συμπεριφορών. Ευρήματα από τη γνωσιακή επιστήμη και ψυχολογία καταδεικνύουν ότι τα μοτίβα παρατήρησης των ειδημόνων – όπως αυτά προκύπτουν από τις τεχνικές ιχνηλάτησης του βλέμματος (eye tracking) – είναι σημαντικά διαφορετικά από εκείνα των μη ειδημόνων.
Στην ειδήμονα παρατήρηση, λοιπόν, υπεισέρχονται δεξιότητες παρατήρησης οι οποίες προκύπτουν από τη συστηματική και σκόπιμη πρακτική εξάσκηση, στη βάση των οποίων κατευθύνεται ή/και καθοδηγείται η οπτική αντίληψη και προσοχή. Ακριβώς αυτή η κατευθυνόμενη προσοχή οδηγεί σε ένα σχετικά ομοιογενή τρόπο με τον οποίο παρατηρούν οι ειδήμονες τις εκάστοτε σχετικές με το πεδίο ειδίκευσης οπτικές σκηνές – σε σχέση με τον τρόπο παρατήρησης των μη ειδημόνων. Οι καλλιεργημένες και αποκτημένες έξεις παρατήρησης οδηγούν τους επιστήμονες-παρατηρητές στο να αντιλαμβάνονται με έναν άμεσο τρόπο τα υπό διερεύνηση αντικείμενα και φαινόμενα (λ.χ., αναγνώριση ανατομικών ανωμαλιών σε ακτινογραφίες, αναγνώριση τύπων νεφών στον ουρανό), καθώς και να επιλύουν προβλήματα ή να λαμβάνουν αποφάσεις με έναν αποτελεσματικό τρόπο (λ.χ., διάγνωση παθήσεων, πρόγνωση καιρού, κ.α.). Όμως, αυτή η αντιληπτική αμεσότητα (’μονομιάς-ύνη’) με την οποία εκτελείται η επιστημονική παρατήρηση τείνει να εμπλέκει καταστατικά ψυχολογικού τύπου στοιχεία τεκμηριωτικής σημασίας – ήτοι αισθητικές αποτιμήσεις.
Εξάλλου, η επιστημονική παρατήρηση δε μπορεί να λάβει χώρα στη βάση μεμονωμένων παρατηρήσεων και απομονωμένων επιστημόνων-παρατηρητών. Αντίθετα, η επιστημονική δραστηριότητα αποτελεί συλλογική διαδικασία συντελούμενη στο πλαίσιο συλλογικοτήτων σκέψης (thought collectives) που εμφορούνται από διακριτά στυλ σκέψης (thought styles), τα οποία λειτουργούν κατά τρόπο που καθιστά την προσοχή επιλεκτική κατά συγκεκριμένο τρόπο και, ως εκ τούτου να προάγουν μια σχεδόν ενστικτώδη ευχέρεια άμεσης αντίληψης συγκεκριμένων μορφών και αντικειμένων (Gestaltsehen). Τελικά, αυτά τα στυλ σκέψης – που αποβαίνουν σε στυλ βλέπειν (seeing styles) – αν και συνιστούν παράγωγα των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και της ιστορικής ενδεχομενικότητας, γίνονται κατανοητά στους επιστήμονες των εκάστοτε συλλογικοτήτων ως έχοντα μια άχρονη και αμετάβλητη υπόσταση. Υπό αυτή την έννοια, η επιστημονική παρατήρηση τείνει να εκδηλώνεται σε συνάρτηση με το επιστημονικό στυλ της εκάστοτε πειθαρχίας και να δημιουργεί ένα σχετικά σταθεροποιημένο κόσμο οντοτήτων και φαινομένων στα οποία είναι δυνατή η πρόσβαση όλων των μελών των συλλογικοτήτων που έχουν ‘αποδεχτεί’ αυτό το στυλ σκέψης. Ωστόσο, το τίμημα για αυτή την ‘εγγυημένη’ πρόσβαση στα ίδια, ‘δεσμευμένα’ στοιχεία της εμπειρικής πραγματικότητας είναι η μη συνειδητή απώλεια της δυνατότητας αντίληψης άλλων, δυνητικά παρατηρήσιμων, στοιχείων.
Λέξεις-κλειδιά:
Άρρητη Γνώση, Γνωρίζειν-Πώς, Δεξιότητες, Πρακτική Ειδημοσύνη, Οπτική Αντίληψη/Προσοχή, Επιστημονική Παρατήρηση, Στυλ/Συλλογικότητες Σκέψης
