Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Μαρίνα Οικονόμου, Καθηγήτρια, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ, Επιβλέπουσα
Αθανάσιος Δουζένης, Καθηγητής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ
Παναγιώτης Φερεντίνος, Επίκουρος Καθηγητής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Εισαγωγή: παρά την αισθητή βελτίωση που έχει επέλθει τις τελευταίες δεκαετίες στην αντιμετώπιση των μειζόνων ψυχιατρικών διαταραχών και ιδιαίτερα, αλλά όχι αποκλειστικά, των ψυχώσεων, υπάρχει ακόμη μεγάλη ανάγκη μεγιστοποίησης και βελτιστοποίησης των αποτελεσμάτων. Οι συνέπειες της ατελούς ανταπόκρισης της επιστήμης, αλλά και του Κράτους, στις προκλήσεις που θέτει η σοβαρή ψυχιατρική ασθένεια, αποτυπώνονται έκδηλα στον ίδιο το ψυχικά ασθενές άτομο, το φροντιστή του και την ποιότητα ζωής τους, αλλά έχουν σημαντικό και - σε πολλαπλά επίπεδα - αρνητικό αντίκτυπο σε ολόκληρη την κοινωνία. Η ανακάλυψη των αντιψυχωτικών φαρμάκων, το κοινωνικό και πολιτικό ρεύμα της αποασυλοποίησης, η οποία αντικαταστάθηκε ουσιαστικά από τη διαδικασία της απονοσοκομοποίησης, η ατελής Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση και η ποσοτικά και ποιοτικά ανεπαρκής υποστήριξη των όσων πρεσβεύει η Κοινοτική Ψυχιατρική, οδήγησαν σε μία νέα τάξη πραγμάτων. Το - λιγότερο προστατευμένο εντός της κοινότητας - ψυχικά ασθενές άτομο αντιμετώπισε ακόμη περισσότερες δυσκολίες ανταπόκρισης στα εμπόδια που έθετε, όχι μόνο η ψυχική νόσος, αλλά και η στιγματιστική κοινωνία, εντός της οποίας αναζήτησε την ελευθερία του. Η μη τήρηση των θεραπευτικών οδηγιών, είτε αυτών που αφορούν στη λήψη της φαρμακευτικής αγωγής, είτε αυτών που παραπέμπουν στο σύνολο των προβλεπόμενων με βάση το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο, προέκυψε ως ένα σχεδόν ανυπέρβλητο εμπόδιο στην αναζήτηση της ελπίδας. Η απάντηση που δόθηκε σε αυτό το αδιέξοδο, ήδη σε πάνω από 75 χώρες παγκοσμίως, ήταν η εφαρμογή - σε διάφορες ψυχιατρικές και νομικές παραλλαγές - προγραμμάτων Εξωνοσοκομειακής Υποχρεωτικής Αγωγής (ΕΥΑ). Τα αποτελέσματα της διεθνούς βιβλιογραφίας, κατόπιν πολυετούς υλοποίησης της ΕΥΑ στο εξωτερικό, υπήρξαν και συνεχίζουν να είναι αντιφατικά, παρά την ιδιαίτερα υπερασπιστική άποψη που εξέφρασαν οι ψυχίατροι, τη γενικότερα θετική τοποθέτηση των φροντιστών, την αμφιθυμική αντίδραση των ίδιων των επωφελούμενων, αλλά και την κάθετα αρνητική διάθεση όσων προσεγγίζουν το ζήτημα με γνώμονα ηθικές και νομικές προεκτάσεις, που συνδέονται κατά κανόνα με την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Σκοπός : βασικό ερευνητικό αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτελεί η διερεύνηση, ο εντοπισμός, η καταγραφή και η επεξεργασία των στάσεων και των απόψεων των ψυχιάτρων ως προς διάφορες παραμέτρους που αφορούν στο ζήτημα της Εξωνοσοκομειακής Υποχρεωτικής Αγωγής. Η έρευνα διεξάγεται δύο χρόνια μετά από την ψήφιση νόμου που περιλαμβάνει πρόγραμμα ΕΥΑ, το οποίο αφορά σε ψυχιατροδικαστικούς ασθενείς (άρθρο 69 Π.Κ.) και μόλις λίγους μήνες αφού προσχέδιο νόμου , που περιλαμβάνει πρόγραμμα ΕΥΑ με διευρυμένο πλαίσιο εφαρμογής, ετέθη σε δημόσια διαβούλευση.
Υλικό και Μέθοδος : για τις ανάγκες κάλυψης των στόχων της μελέτης συντάχθηκε από τον ερευνητή ειδικό, ανώνυμα αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο, το οποίο περιελάμβανε 20 (είκοσι) ερωτήματα. Στα δέκα οκτώ από αυτά υπήρχε δυνατότητα επιλογής μίας εκ των τεσσάρων απαντήσεων («Συμφωνώ», «Ούτε συμφωνώ, ούτε διαφωνώ», «Διαφωνώ», «Δεν ξέρω/Δεν απαντώ»). Στις δύο τελευταίες ερωτήσεις ο συμμετέχων κλήθηκε να επιλέξει μία από τις έξι και πέντε γενικότερες θέσεις – τοποθετήσεις που δίνονταν και που εξέφραζαν τις απόψεις του με μεγαλύτερη ακρίβεια. Υπήρξε δοκιμαστική διαδικασία συμπλήρωσης από 10 ψυχιάτρους, οι οποίοι προέβησαν σε παρατηρήσεις και έγιναν οι σχετικές διορθώσεις. Κατά την περίοδο 26-6-2019 ως και 5-9-2019, υπήρξε προσωπική επαφή με κάθε ένα από 119 ψυχιάτρους που εργάζονται σε δημόσια νοσοκομεία και συμμετέχουν σε διαδικασίες ακούσιας εξέτασης και νοσηλείας. Το ίδιο έγινε και με 81 ψυχιάτρους από τον ιδιωτικό χώρο (στην κατηγορία αυτή επιλέχθηκε να ενταχθούν και οι ψυχίατροι - μέλη Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού - ΔΕΠ, που, άλλωστε, έχουν δικαίωμα ιδιωτικού ιατρείου), οι οποίοι επιλέχθησαν μέσω τυχαιοποιημένης διαδικασίας από τη λίστα ψυχιάτρων του Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών. Τα ερωτηματολόγια στάλθηκαν μέσω της επίσημης διαδικτυακής εφαρμογής ΄΄Googledocs΄΄ και συνοδεύονταν από δήλωση τήρησης εχεμύθειας του ερευνητή.
Αποτελέσματα : ζητήθηκε από 200 ψυχιάτρους (119 του ΕΣΥ και 81 ιδιώτες) να δεχθούν να σταλεί στην ηλεκτρονική τους διεύθυνση το σχετικό με την ΕΥΑ ερωτηματολόγιο. Από τους 119 ψυχιάτρους του ΕΣΥ δέχθηκαν οι 115 (96,64%) και απάντησαν τελικά οι 76 (ποσοστό απάντησης 66,09%), εκ των οποίων 49 (ποσοστό 64,47%) από τα Ψυχιατρικά Νοσοκομεία και 27 (ποσοστό 35,53%) από τις Ψυχιατρικές Κλινικές Γενικών Νοσοκομείων. Από τους 81 ιδιώτες, δέχθηκαν όλοι (ποσοστό 100%) να σταλεί στην ηλεκτρονική τους διεύθυνση το σχετικό με την ΕΥΑ ερωτηματολόγιο και απάντησαν τελικά οι 61 (ποσοστό απάντησης 75,31%). Ο συνολικός αριθμός των ψυχιάτρων που απάντησαν στο ερωτηματολόγιο έφτασε τους 137 (σε σύνολο 200) και το αντίστοιχο ποσοστό απάντησης το 68,5%.
Η μεγάλη πλειοψηφία των συμμετεχόντων ψυχιάτρων στην έρευνά μας εξέφρασε πολύ θετικές και αισιόδοξες απόψεις σχετικά με παραμέτρους που συνδέονται με ενδεχόμενη εφαρμογή της ΕΥΑ στη χώρα μας, μη αποδεχόμενη τη συσχέτισή της ΕΥΑ με την άποψη περί «διαιώνισης των βίαιων ιδρυματικών πρακτικών». Αντίθετα, η πλειοψηφία των συμμετεχόντων θεωρεί ότι η υλοποίησή της μπορεί να οδηγήσει σε μείωση των υποτροπών, περιορισμό του φαινομένου της «περιστρεφόμενης πόρτας», του αριθμού των άστεγων, περιφερόμενων στους δρόμους ψυχιατρικών ασθενών, των υψηλών ποσοστών θυματοποίησής τους, των λίγων βίαιων ή και εγκληματικών πράξεων στις οποίες προβαίνουν, που κατά κανόνα οφείλονται στην εγκατάλειψή τους, της ωμής εκμετάλλευσης από τα ΜΜΕ και της παρεπόμενης ακύρωσης κάθε προσπάθειας μείωσης του στίγματος, αλλά και της διόγκωσης του κοινωνικού στιγματισμού, του αυτοστιγματισμού και του αριθμού των αυτοκτονιών. Πιστεύει ότι μέσω της ΕΥΑ μπορεί να αποτραπεί η σημαντική επιδείνωση της λειτουργικότητας των ψυχικά ασθενών συνανθρώπων μας και να περιοριστεί η επιβάρυνση των φροντιστών, κάτι που μπορεί να έχει άμεσο αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής τους. Θεωρεί ότι μπορεί να συμβάλει στην αποσυμφόρηση των ψυχιατρικών κλινικών και τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας. Διαφωνεί, χωρίς να σημαίνει αυτό ότι σε κάποιο ποσοστό δεν προβληματίζεται, με την ενδεχόμενα αρνητική επίδραση της ΕΥΑ στη σχέση θεράποντος – ασθενούς, την αντικατάσταση της ιατρικής φροντίδας και υποστήριξης με την απειλή και τον εξαναγκασμό, τη μείωση της εκούσιας πρόσβασης των ψυχιατρικών ασθενών στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Αντιτάσσεται σε απόψεις που διαφωνούν με την ΕΥΑ, οι οποίες αμφισβητούν την εγκυρότητα των διαγνώσεων των ψυχικών διαταραχών ή προτάσσοντας τους βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους κινδύνους των ανεπιθύμητων ενεργειών, που προέρχονται από τη χρήση των φαρμάκων. Εκφράζει ως κυρίαρχη άποψη το συνδυασμό της ΕΥΑ με ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις. Καταλήγει θεωρώντας ότι η πλήρης εφαρμογή των αρχών της Κοινοτικής Ψυχιατρικής στην Ελλάδα δεν είναι εφικτή για πολιτικοοικονομικούς λόγους και με δεδομένη την ανάγκη της επείγουσας παρέμβασης στα τρέχοντα περιστατικά, η ΕΥΑ μπορεί να αποτελέσει μια προσωρινή λύση και μέσο/μακροπρόθεσμα να οδηγήσει - μέσω της μείωσης του νοσοκομειακού κόστους – σε μεγαλύτερη ενίσχυση της Κοινοτικής Ψυχιατρικής και μείωση της εφαρμογής της ιδίας (της ΕΥΑ).
Συμπεράσματα : οι στάσεις και οι άποψεις των ψυχιάτρων που συμμετείχαν στην έρευνά μας σχετικά με την υλοποίηση διαδικασιών Εξωνοσοκομειακής Υποχρεωτικής Αγωγής (ΕΥΑ) στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά θετικές. Δε θα πρέπει να υποτιμηθούν, ούτε να υπερτιμηθούν τόσο η ανάλογα θετική στάση των ψυχιάτρων σε χώρες στις οποίες έχει ήδη εφαρμοσθεί η ΕΥΑ, όσο και τα αντιφατικά αποτελέσματα που έχουν προκύψει στη διεθνή βιβλιογραφία σε σχέση με την εφαρμογή της. Δεδομένης της διαφορετικότητας που υπάρχει μεταξύ ποικίλων προγραμμάτων ΕΥΑ και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε χώρας, περαιτέρω έρευνα και αξιολόγηση των προοπτικών εφαρμογής της στην Ελλάδα, προσανατολισμένη σε μία απολύτως συγκεκριμένη μορφή υλοποίησης, κρίνεται απολύτως απαραίτητη.
