Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Όλγα Παλαγγιά, Ομότιμη Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας, Ε.Κ.Π.Α.
Παναγιώτης Βαλαβάνης, Ομότιμος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Ε.Κ.Π.Α.
Χρύσανθος Κανελλόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Ε.Κ.Π.Α.
Στυλιανός Κατάκης, Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Ε.Κ.Π.Α.
Ελένη Παπαγιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ.
Δημήτρης Μποσνάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, Παν/μιο Κρήτης
Γεώργιος Ζάχος, Ερευνητής Κέντρου Ερεύνης της Αρχαιότητας, Ακαδημία Αθηνών
Περίληψη:
Αντικείμενο της μελέτης αποτελούν οι μακεδονικού τύπου κτιστοί καμαροσκεπείς και λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της ελληνιστικής εποχής στην αρχαία Θεσσαλία (Βόρεια Φθιώτιδα και Θεσσαλία). Επιχειρείται η εξέταση της αρχιτεκτονικής μορφής των «μακεδονικού τύπου» κτιστών καμαροσκεπών και λαξευτών θαλαμωτών τάφων της ελληνιστικής εποχής οι οποίοι έχουν ανασκαφεί στη βόρεια Φθιώτιδα και τη Θεσσαλία, σε σχέση με αυτούς που έχουν βρεθεί στη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Παράλληλα, εξετάζονται οι σχέσεις των περιοχών, στις οποίες έχουν βρεθεί οι τάφοι, με τους Μακεδόνες και η μακεδονική επιρροή σ' αυτές κατά την ελληνιστική περίοδο, εποχή άνθησης της μακεδονικής κυριαρχίας. Η προσέγγιση είναι συνθετική, με βάση τις αρχαίες πηγές, τις υπάρχουσες μέχρι σήμερα δημοσιεύσεις και τα δεδομένα των τάφων.
Το υλικό στο οποίο βασίζεται η μελέτη, προέρχεται κυρίως από τις σωστικές ανασκαφικές έρευνες, με την ευκαιρία των εκσκαφών θεμελίων για την ανέγερση οικοδομών ή παράνομων εκσκαφών και από παλαιές δημοσιεύσεις, οι οποίες αφορούν στους τάφους και στα κτερίσματά τους.
Βασικός στόχος είναι η κάλυψη του κενού το οποίο υπάρχει έως σήμερα στη συνολική παρουσίαση και θεώρηση των τάφων μακεδονικού τύπου και κυρίως των λαξευτών θαλαμωτών τάφων στην αρχαία Θεσσαλία.
Στην παρούσα μελέτη έγινε αρχικά (κεφ. Α) αναφορά στην ιστορία της έρευνας των μακεδονικού τύπου τάφων της Αρχαίας Θεσσαλίας με την παράθεση των κύριων δημοσιευμάτων που αφορούν τους τάφους που περιλαμβάνονται σε αυτήν.
Προκειμένου να αποδειχτεί ότι η γεωγραφική διασπορά των τάφων μακεδονικού τύπου σε διάφορες περιοχές της αρχαίας Θεσσαλίας συμπίπτει με την μακεδονική παρουσία σε αυτές, εξετάστηκαν τα κυριότερα ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται άμεσα με τις θεσσαλο- μακεδονικές σχέσεις από την κλασική περίοδο έως την ρωμαϊκή κατάκτηση των περιοχών στις οποίες έχουν βρεθεί οι τάφοι. Αναφέρθηκαν στοιχεία βασισμένα σε αρχαίες πηγές, επιγραφικά δεδομένα και δημοσιεύσεις που μαρτυρούν τις αλληλεπιδράσεις Θεσσαλίας και Μακεδονίας (κεφ. Β). Διαπιστώθηκε η βαθιά ιστορική εμπλοκή τους και ότι η στενή και συνεχής επαφή την οποία είχαν μεταξύ τους οι δύο περιοχές, δημιούργησε ρεύματα επιρροής και μίμησης, τα οποία κατευθύνονταν και στις δύο πλευρές του Ολύμπου. Η κοιλάδα του Σπερχειού, όπου βρέθηκε η πλειονότητα των τάφων, χωρίζει τη Θεσσαλία, της οποίας αποτελεί το νότιο όριο, από την κεντρική Ελλάδα. Λόγω της θέσης και της μορφολογίας της αποτέλεσε ενδιάμεσο μεταξύ βορρά και νότου και φυσικό πέρασμα για τη διακίνηση στρατών, αγαθών, ιδεών και πολιτιστικών ρευμάτων.
Στη συνέχεια έγινε αναλυτική περιγραφή των εκατόν ενός (101) τάφων μακεδονικού τύπου, δεκατριών (13) κτιστών καμαροσκεπών και ογδόντα οκτώ (88) λαξευτών θαλαμωτών (κεφ. Γ). Δυστυχώς, η σύληση των τάφων και η αναμόχλευση του εσωτερικού τους είχαν σαν αποτέλεσμα εκτός από την εξαφάνιση των πολυτιμότερων κτερισμάτων, την καταστροφή πολλών στοιχείων και την απώλεια της δυνατότητας του διαχωρισμού των ταφών. Συγκεντρώθηκαν οι πληροφορίες οι οποίες προέκυψαν από την μελέτη της βιβλιογραφίας των τάφων και καταγράφηκαν τα δημοσιεύματα για τον καθένα. Περιγράφηκαν, όπου ήταν εφικτό, ενδεικτικά κτερίσματα από αυτούς, τα οποία χρονολογήθηκαν με βιβλιογραφική τεκμηρίωση, ώστε να προσδιοριστεί με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια ο χρόνος κατασκευής και χρήσης των τάφων στους οποίους ανήκαν.
Ακολούθως, εξετάστηκε η τυπολογία των κτιστών καμαροσκεπών και λαξευτών θαλαμωτών μακεδονικού τύπου τάφων της ελληνιστικής εποχής που έχουν ανασκαφεί στη βόρεια Φθιώτιδα και τη Θεσσαλία και δόθηκε έμφαση στα αρχιτεκτονικά τους στοιχεία, συγκριτικά με αυτούς οι οποίοι έχουν βρεθεί στη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου (κεφ. Δ).
Για τους καμαροσκεπείς κτιστούς διαπιστώθηκε ότι παρουσιάζουν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της ομάδας των κτιστών καμαροσκεπών μακεδονικού τύπου τάφων της Μακεδονίας αλλά και κάποια από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής των κτιστών, καμαροσκεπών, μακεδονικού τύπου τάφων της Στερεάς Ελλάδας. Αποτελούν μικρότερη και αμελέστερη επαρχιακή μίμηση των ανάλογων μνημείων στη Μακεδονία και υπολείπονται σε λαμπρότητα των πλούσιων ομολόγων τους. Οι καμαροσκεπείς κτιστοί τάφοι της αρχαίας Θεσσαλίας σε σύγκριση με τους αντίστοιχους της Μακεδονίας έχουν απλούστερο σχέδιο, ο ταφικός θάλαμος είναι μικρότερων διαστάσεων, χωρίς προθάλαμο, με μικρότερο άνοιγμα εισόδου. Από την πρόσοψή τους απουσιάζει ο αρχιτεκτονικός διάκοσμος και η ζωγραφική διακόσμηση και στο εσωτερικό τους δεν διαπιστώθηκε η ύπαρξη πολυτελούς επίπλωσης.
Για τους λαξευτούς θαλαμωτούς διαπιστώθηκε ότι παρουσιάζουν όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της ομάδας των λαξευτών θαλαμωτών μακεδονικού τύπου τάφων της Μακεδονίας. Οι προσόψεις τους ήταν απλές, λαξευμένες στο φυσικό βράχο, ενώ δεν διαπιστώθηκε προσπάθεια ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής διαμόρφωσης και γραπτής διακόσμησής τους. Οι περισσότεροι λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι διαθέτουν θάλαμο με ορθογώνιο όρυγμα και γύρω από αυτό λαξευμένο Π-σχημο ταφικό θρανίο.
Στη βόρεια Ελλάδα οι κτιστοί καμαροσκεπείς τάφοι μακεδονικού τύπου προορίζονταν για τα μέλη της βασιλικής οικογένειας, τους αξιωματούχους και τους ευγενείς. Στην αρχαία Θεσσαλία οι τάφοι βρέθηκαν συλημένοι και δεν μπορεί να τεκμηριωθεί ότι αυτοί περιείχαν τα σώματα νεκρών Μακεδόνων. Η μελέτη της αρχιτεκτονικής τους δεν επιτρέπει να βεβαιωθεί το αν οι ένοικοι των τάφων κατάγονταν από την Μακεδονία ή ότι ήταν αξιωματούχοι Μακεδόνες ή ότι συνδέονταν με αυτούς, καθώς δεν βρέθηκε σε αυτούς κανένα επιγραφικό στοιχείο. Γι’ αυτούς τους λόγους, επιχειρήθηκε να εξεταστεί κατά πόσο αυτοί οι τάφοι χωροθετούνταν σε εδάφη υποταγμένα στη μακεδονική ηγεμονία ή βρισκόμενα στην σφαίρα επιρροής της (κεφ. Ε).
Λέξεις-κλειδιά:
ελληνιστική εποχή, μακεδονικού τύπου, τάφοι, καμαροσκεπείς, λαξευτοί, θαλαμωτοί, Θεσσαλία, μακεδονική κυριαρχία
