Περίληψη:
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας το φαινόμενο του εκφοβισμού είναι μείζον πρόβλημα δημόσιας υγείας. Παράλληλα, το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής αναφέρει ότι ως εκφοβισμός ορίζεται η ανεπιθύμητη επιθετική συμπεριφορά από κάποιον νεαρό ή ομάδα νέων που δεν έχουν συγγενική σχέση και εμφανίζεται με σκοπό την επιβολή δύναμης, ενώ επαναλαμβάνεται με την πάροδο του χρόνου αρκετές φορές. Επιπλέον, επισημαίνεται ότι ο εκφοβισμός μπορεί να προκαλέσει βλάβη, σωματική, ψυχολογική και με επιπτώσεις στην εκπαιδευτική πορεία των εμπλεκομένων μαθητών. Ως σχολική βία ορίζεται η βία που λαμβάνει χώρα στο σχολικό χώρο, στον δρόμο για το σχολείο, στον δρόμο για το σπίτι και στον κυβερνοχώρο.
Ο όρος εκφοβισμός περιλαμβάνει δύο συνιστώσες, τον άμεσο που συμβαίνει παρουσία μιας ομάδας εφήβων και τον έμμεσο, εννοώντας το μη λεκτικό τρόπο επικοινωνίας. Διαφορετικά, οι τρεις θεματικές κατηγορίες εκφοβισμού: λεκτικός, σωματικός, συναισθηματικός ή ανάμεσα σε σχέσεις, διαδικτυακός εκφοβισμός και σεξουαλικός εκφοβισμός.
Στο σχολικό περιβάλλον, έχει παρατηρηθεί ότι συμβαίνει λόγω προκαταλήψεων σε βάρος μαθητών που προέρχονται από μειονότητες, ή λόγω διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού, θρησκείας ή φυλής ή γενικά σε μαθητές ευάλωτων κοινωνικά ομάδων. Αναμφίβολα, πρόκειται για ένα αρκετά σύνθετο ζήτημα που φαίνεται να προκύπτει όταν υπάρχει κάποιου είδους ανισορροπία δύναμης μεταξύ του μαθητικού πληθυσμού. Μια σειρά διαφόρων παραγόντων μπορεί να οδηγήσει σε εκφοβισμό, όπως η ζήλεια ή ο φθόνος ενώ αρκετές φορές τα θύματα εκφοβισμού συμβαίνει να αντιδρούν κατά τον ίδιο τρόπο, δηλαδή να εκδηλώνουν επιθετική συμπεριφορά όταν δυσκολεύονται σε τυχόν θέματα που ανακύπτουν στις κοινωνικές τους σχέσεις. Στη βιβλιογραφία επισημαίνεται ότι αρκετές φορές όσοι εμπλέκονται σε περιστατικά βίας φαίνεται να προέρχονται από δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον ή σε χαμηλό βαθμό υποστηρικτικό.
Μάλιστα, παρατηρείται η τάση, ο εκφοβισμός να επιβραβεύεται από τους συνομηλίκους και οι έφηβοι που εμπλέκονται με κίνητρο την ένταξη σε ομάδα ή τη στόχευση στη δημοτικότητά τους και γενικά, μια προσπάθεια προσέλκυσης της προσοχής από τους συνομηλίκους τους.
Οι έρευνες διεθνώς, παρουσιάζουν κάποιες διαφορές στα φύλα: με το ανδρικό φύλο να έχει αυξημένο κίνδυνο εμπλοκής είτε ως θύμα είτε ως δράστης, ενώ τα γυναικείο να παρουσιάζει έμμεση εμπλοκή στον εκφοβισμό. Υπάρχουν ωστόσο, ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία συγκεντρώνουν οι έφηβοι οι οποίοι γίνονται συχνά θύματα βίας, οι μαθητές που δεν αναπτύσσουν κοινωνικές σχέσεις στο σχολικό περιβάλλον ή εκείνοι προέρχονται από ευάλωτες ομάδες με αυξημένο κοινωνικό στίγμα.
Ιδιαίτερη μέριμνα πρέπει να δοθεί στον ψηφιακό εκφοβισμό καθώς παρουσιάζει αυξητική τάση στη μαθητική κοινότητα, λαμβάνει χώρα μέσω των διαφόρων κοινωνικών δικτύων, διαδικτυακών παιχνιδιών, κοινωνικών μέσων και με ανησυχητικές διαστάσεις για τους εφήβους. Δεδομένης της χρήσης της ψηφιακής τεχνολογίας οι έφηβοι εύκολα γίνονται θύματα ψηφιακού εκφοβισμού μέσω των διαφόρων διαδικτυακών πλατφορμών. Με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την ταχύτητα της διάδοσης της πληροφορίας, συμβαίνει ο διαδικτυακός εκφοβισμός να διαδίδεται άμεσα στις κοινωνικές πλατφόρμες, είτε δημοσιεύοντας ενοχλητικά βίντεο ή εικόνες, με επακόλουθο αρκετοί έφηβοι να λαμβάνουν μηνύματα με ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Αρκετές φορές, δημοσιεύονται προσωπικές πληροφορίες σε κοινή χρήση, φωτογραφίες στο διαδίκτυο χωρίς τη συγκατάθεσή ή ακόμα και εν αγνοία των εφήβων θυμάτων. Επίσης, συχνή είναι και η δημιουργία ψεύτικων λογαριασμών σε κοινωνικές πλατφόρμες με σκοπό την ανάρτηση ενοχλητικών πληροφοριών για κάποιον, ή ακόμα και ο αποκλεισμός κάποιων εφήβων από ομάδες και παιχνίδια στο χώρο των κοινωνικών δικτύων.
Συνεπώς, ο ψηφιακός εκφοβισμός έχει τα εξής ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ευρείας διάδοσης σε ασύλληπτο χρόνο, την ανωνυμία του θύτη, και μάλιστα, να ενοχλεί το θύμα με επίμονο τρόπο, ενώ, δύσκολα ανιχνεύεται από τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς.
Ο εκφοβισμός στον κυβερνοχώρο πραγματοποιείται μέσω της χρήσης ψηφιακών συσκευών όπως κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές, διαφόρων συσκευών μέσω μηνυμάτων , κειμένου και εφαρμογών ή διαδικτυακών κοινωνικών μέσων, παιχνιδιών όπου οι χρήστες μπορούν να δουν, να συμμετάσχουν ή να μοιραστούν περιεχόμενο που περιλαμβάνει αποστολή, δημοσίευση, ή κοινή χρήση επιβλαβούς και ψευδούς περιεχομένου. Με αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των μαθητών. Συνήθως μέσω των κοινωνικών μέσων που τυγχάνουν μεγάλης αποδοχής από τους μαθητές όπως το (Facebook, το Instagram, το Snapchat και το Tik ToK).
Συγκεκριμένα, σύμφωνα με έρευνες που έχουν διεξαχθεί στην Ελλάδα η πρώτη αιτία εκφοβισμού είναι η εθνικότητα ενώ ακολουθεί η κοινωνική / οικονομική κατάσταση, οι μαθησιακές δυσκολίες και το φύλο. Στην τρίτη αιτία εκφοβισμού βρίσκεται η θρησκεία / ο πολιτισμός, ο πολιτικός/ο σεξουαλικός προσανατολισμός.
Η σχολική κοινότητα αναμφίβολα, διαδραματίζει ένα σύνθετο ρόλο στην ψυχοκοινωνική, συναισθηματική και σωματική ανάπτυξη των μαθητών. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο ρόλος της εκπαιδευτικής κοινότητας δεν έγκειται μόνο στη μετάδοση των γνώσεων αλλά στοχεύει στη διευκόλυνση της μαθησιακής διαδικασίας και λειτουργεί υποστηρικτικά στη σχολική ζωή με κάθε τρόπο. Ειδικότερα για το φαινόμενο του εκφοβισμού στο σχολικό περιβάλλον το οποίο παρατηρείται πιο έντονα και κυρίως, ο διαδικτυακός εκφοβισμός τα τελευταία χρόνια απαιτούνται σε θεσμικό επίπεδο οι κατάλληλες ενέργειες για την πρόληψη του φαινομένου και την αντιμετώπιση της βίας στο σχολικό πληθυσμό.
Η ανίχνευση του φαινομένου της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού στα ελληνικά σχολεία, οι μορφές εκδήλωσης και οι συνέπειές του, έχουν αποτελέσει αντικείμενο έρευνας και στην Ελλάδα. Ωστόσο, χρειάζεται περαιτέρω ερευνητική δραστηριότητα στο συγκεκριμένο πεδίο με επικαιροποιημένα ερευνητικά δεδομένα, και κυρίως, τις απόψεις του συνόλου της μαθητικής κοινότητας, η καταγραφή των εμπειριών και των βιωμάτων των μαθητών/τριών. Συνίσταται η ολιστική προσέγγιση του φαινομένου της βίας και μια διαφορετική πολιτική σε επίπεδο Υπουργείου Παιδείας με σκοπό την εφαρμογή στοχευμένων δράσεων.
Μέσω της παρούσας εργασίας προτείνεται, δημιουργία διεπιστημονικής επιτροπής συνάπτοντας συνέργειες με επαγγελματίες διαφορετικών ειδικοτήτων και ανάπτυξης πρωτοκόλλου. Συνεπώς, η δημιουργία δικτύου με ομάδες δράσεις και διασύνδεσης η οποία θα στοχεύει στην εξάλειψη της βίας. Η συνεχής επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε θέματα που άπτονται του σχολικού εκφοβισμού θεωρείται επιβεβλημένη καθώς και η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης.
Δεδομένης της ανεπάρκειας στο θέμα διαχείρισης της βίας στη σχολική κοινότητα και των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί χρειάζονται αποτελεσματικές παρεμβάσεις. Αρχικά, προτείνεται το Ελληνικό Υπουργείο Παιδείας να εισαγάγει το θεσμό του συμβούλου- εκπαιδευτικού. Ο Εκπαιδευτικός-διαμεσολαβητής θα είναι υπεύθυνος για την επίλυση των προκλήσεων εντός της εκπαιδευτικής κοινότητας καθώς και, για τα ζητήματα στο φάσμα της βίας, του εκφοβισμού, του ρατσισμού και εν γένει των διακρίσεων.
Επιπλέον, ο ρόλος του Εκπαιδευτικού ειδικού σε θέματα διαχείρισης του εκφοβισμού έγκειται και στην πρόληψη και εκπαίδευση της σχολικής κοινότητας στο θέμα της βίας, εφαρμόζοντας πρωτόκολλα βάσει της διεθνoύς βιβλιογραφίας, σε συνεργασία με επαγγελματίες υγείας και αναπτύσσοντας συνέργειες. Σε εθνικό επίπεδο συνίσταται καταγραφή περιστατικών βίας, παρακολούθηση, εφαρμογή πρωτοκόλλου κατά περίπτωση, αξιολόγηση και υποστήριξη περαιτέρω των θυμάτων και των οικογενειών τους. Με πλαίσιο δράσης το σχολείο προτείνεται η συνεχής μετεκπαίδευση του εκπαιδευτικού προσωπικού και ο διάλογος σε επίπεδο κοινότητας με παράλληλη ανάπτυξη πολλαπλών υποστηρικτικών δράσεων στο σχολικό περιβάλλον.
Η εισαγωγή στο σχολικό πρόγραμμα μαθημάτων και εκπαιδευτικών σεμιναρίων θεωρείται επιβεβλημένη. Με στόχο την ενδυνάμωση και την καλλιέργεια των κοινωνικών δεξιοτήτων των μαθητών, ούτως ώστε να καθιστούν έτοιμους τους μαθητές να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι συγκεκριμένα στην Ελλάδα τα ποσοστά του σχολικού εκφοβισμού είναι ανησυχητικά, ενώ δεν καταγράφονται όλα τα περιστατικά, χαρακτηριστικά ένας στους πέντε μαθητές δηλαδή (20,2%) να αναφέρει ότι έχει υπάρξει θύμα εκφοβισμού με το ποσοστό στο Γυμνάσιο να έχει αυξητική τάση στο (33%). Η παρούσα βιβλιογραφική ανασκόπηση καταδεικνύει την έλλειψη έρευνας στο ελληνικό σχολικό περιβάλλον για το σύνολο του μαθητικού πληθυσμού, των αιτιών της σχολικής βίας και της καταγραφής των περιστατικών. Επιπλέον, προτείνεται η εφαρμογή στοχευμένων παρεμβάσεων που προκύπτουν από τη διεθνή βιβλιογραφία, εφαρμοσμένων στο σχολικό πλαίσιο.
Οι επιπτώσεις του εκφοβισμού επηρεάζουν τους μαθητές με περαιτέρω επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική τους υγεία, την ποιότητα ζωής καθώς και, την ακαδημαϊκή τους πορεία. Δεδομένων των συνθηκών και της αυξημένης χρήσης των κοινωνικών δικτύων μεταξύ των μαθητών προτείνεται η διεπιστημονική συνεργασία μεταξύ των υπευθύνων χάραξης πολιτικής, των επαγγελματιών της δημόσιας υγείας, των εκπαιδευτικών και όλων των επαγγελματιών που αλληλεπιδρούν με τη σχολική κοινότητα για την εξάλειψη φαινομένων βίας.
Ειδικότερα η χάραξη αποτελεσματικής στρατηγικής κατά του εκφοβισμού οφείλει να στοχεύει στις παρακάτω δράσεις: σε επίπεδο σχολείου, συνεχής εκπαίδευση με σεμινάρια για τους εκπαιδευτικούς και τη συμμετοχή των γονέων, την ενημέρωση και την υποστήριξη τους, σε θέματα που αφορούν στα προβλήματα των μαθητών και εκπαίδευση σε βέλτιστες πρακτικές αντιμετώπισης. Γενικότερα, η ανάπτυξη κλίματος συνεργασίας στο σχολείο και προώθηση διαλόγου όπου οι μαθητές θα συμμετέχουν και θα σχεδιάζουν δράσεις.
Επιπλέον, ένα σχέδιο δράσης το οποίο θα στοχεύει στον διάλογο, στην ισότητα και στη διαφορετικότητα, στην συμπερίληψη των μειονοτήτων και κυρίως, της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας. Επίσης, τροποποίηση μη λειτουργικών μοτίβων και ενίσχυση των θετικών στοιχείων ειδικότερα εκείνων που ενισχύουν την αυτοδιαχείριση και τη λήψη αποφάσεων. Εκπαιδεύοντας το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας με βιωματικά σεμινάρια και εφαρμόζοντας το εν λόγω μοντέλο στη σχολική τάξη.
Δεδομένου των συχνών φαινομένων εκφοβισμού της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας χρειάζεται ιδιαίτερη μέριμνα. Σύμφωνα με την έρευνα της Εκστρατείας για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, οι μαθητές ΛΟΑΤΚΙ αναφέρουν ότι είναι θύματα εκφοβισμού στο σχολείο, με λεκτικό ή θύματα σωματικής βίας, με διπλάσια ποσοστά σε σύγκριση με αυτά των νέων που δεν ανήκουν στην κοινότητα ΛΟΑΤΚΙ.
Συγκεκριμένα, για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού σε εθνικό επίπεδο συνίσταται μέσω της παρούσης βιβλιογραφικής ανασκόπησης τα παρακάτω βήματα: η δημιουργία συστήματος παρακολούθησης και καταγραφής των περιστατικών βίας στη μαθητική κοινότητα, η ενίσχυση του υπάρχοντος νομοθετικού πλαισίου, η πρόβλεψη και η υλοποίηση προγραμμάτων συνεχούς κατάρτισης και υποστήριξης για το εκπαιδευτικό προσωπικό, μαθητές και γονείς, ειδική μέριμνα για ευάλωτους εφήβους με την κατάλληλη ψυχοεκπαιδευτική προσέγγιση. Επιπλέον, πρωτοβουλίες του σχολείου που στοχεύουν στη συμμετοχή και στη συνέργεια εκπαιδευτικών και γονέων, συμμετοχή της εκπαιδευτικής κοινότητας σε σεμινάρια με κοινωνικό και συναισθηματικό προσανατολισμό καθώς και προσπάθειες ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης της κοινής γνώμης κατά του εκφοβισμού και τη συμμετοχή της κοινότητας σε διάφορες δράσεις.
Στο σημείο αυτό δεν θα μπορούσε να μην σημειωθεί η στρατηγική σημασία της πρόληψης και η αναγκαιότητα ανάπτυξης επικαιροποιημένου πλαισίου διαχείρισης των περιστατικών στην εκπαιδευτική κοινότητα. Σημαντική προτεραιότητα στην ενίσχυση θετικού κλίματος, στις σχέσεις ανάμεσα στις σχέσεις των μαθητών, δηλαδή στην ανάπτυξη σχέσεων οι οποίες να διαπνέονται από τον σεβασμό των δικαιωμάτων και την αποδοχή της διαφορετικότητας. Επιπλέον, οι εκπαιδευτικοί είναι σε θέση να συμβάλλουν καθοριστικά στον περιορισμό φαινομένων εκφοβισμού και με τη συνέργεια της μαθητικής κοινότητας, να θεσπίσουν τους «χρυσούς κανόνες», με στόχο την ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και της ψυχικής ανθεκτικότητας των μαθητών.
Αναλυτικότερα, στο εν λόγω πλαίσιο θα πρέπει να καλλιεργηθεί στη μαθητική κοινότητα η λογική της συμπερίληψης και της αποδοχής, με συμμετοχή του συνόλου των μαθητών στις συνελεύσεις των σχολείων και η ενθάρρυνση για ανοιχτό διάλογο. Κρίνεται επιβεβλημένη η συμμετοχή στον σχεδιασμό και στη λήψη αποφάσεων από κοινού με τους εκπαιδευτικούς ούτως ώστε να διασφαλιστεί η εύρυθμη λειτουργία του σχολείου.
Η αποτελεσματικότητα ενός ανοιχτού σχολείου συνίσταται στη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών του και όχι στην ετεροβαρή ή αποξενωμένη σχέση μεταξύ καθηγητών και μαθητών. Στο πλαίσιο αυτό οικοδομείται ένα σχολείο που διέπεται από τις αξίες της συνεργασίας, της αποδοχής και δίνεται έμφαση μέσω των κατάλληλων παρεμβάσεων στη μείωση και στην εξάλειψη φαινομένων βίας ή ομοφοβικής συμπεριφοράς.
Η συνεργασία και η σύμπραξη με Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, Φορείς , το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής πολιτικής, ή εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον χώρο της τεχνολογίας, εξειδικευμένες στην ανάπτυξη κατάλληλων λογισμικών με σκοπό την έγκαιρη ανίχνευση περιστατικών που εντάσσονται στο πεδίο της βίας είναι καθοριστικής σημασίας για την προάσπιση και την ασφάλεια των μαθητών.
Η λειτουργία του θεσμού των Συμβούλων-Μεντόρων στο σχολείο, εννοώντας ομάδες δράσης εφήβων σε συνεργασία με εκπαιδευτικούς με στόχο την εκπαίδευση ομάδων νέων σε θέματα ασφάλειας στη χρήση του διαδικτύου, και παροχή βοήθειας μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας. Διαφαίνεται η ανάγκη για τη λήψη των κατάλληλων μέτρων και η αξιοποίηση των νέων τεχνολογικών εργαλείων για την προστασία των μαθητών. Ειδικότερα, τέτοιες πρωτοβουλίες για την εξάλειψη του ηλεκτρονικού εκφοβισμού στον κυβερνοχώρο, φαίνεται και βάσει της βιβλιογραφίας να λειτουργούν αποτελεσματικά στη μείωση των φαινομένων βίας ενώ τυγχάνουν και της αποδοχής των εφήβων μαθητών. Κατά περίπτωση μπορεί να διενεργούνται δια ζώσης συνεδρίες και παρακολούθηση με διεπιστημονική ομάδα σε θέματα σχολικού εκφοβισμού.
Τα στοιχεία σε παγκόσμιο επίπεδο από τις μελέτες περιπτώσεων σε χώρες με αποτελεσματική διαχείριση του σχολικού εκφοβισμού δείχνουν ορισμένα κοινά βασικά στοιχεία και εφαρμόζονται στην προοπτική μιας βιώσιμης στρατηγικής. Αρχικά, συνίσταται ενίσχυση της υπάρχουσας νομοθεσίας ούτως ώστε να προστατεύει τα δικαιώματα των νέων, σύμφωνη με τη διεθνή βιβλιογραφία, εφαρμογή των πρωτοκόλλων προσαρμοσμένων στο εκάστοτε περιβάλλον και ισχυρή δέσμευση για την ενίσχυση της συνεχιζόμενης κατάρτισης των εκπαιδευτικών σε θέματα πρόληψης της σχολικής βίας. Στο πλαίσιο αυτό οι θεματικές περιλαμβάνουν: στρατηγική σε επίπεδο ηγεσίας, ισχυρό νομικό σύστημα μέσω του οποίου διασφαλίζεται η προστασία των παιδιών, του εκφοβισμού και της βίας. Προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών, σε επίπεδο εκπαίδευσης, οργάνωσης και διασύνδεσης, σύμπραξη της κοινωνίας των πολιτών, των κοινωνικών λειτουργών και των παρόχων υγείας.
Οι παρεμβάσεις θα πρέπει να λαμβάνονται βάσει των ιδιαιτέρων αναγκών και συνθηκών κάθε σχολικής μονάδας. Μάλιστα, στο πλαίσιο στοχευμένων παρεμβάσεων διενεργούνται εκπαιδευτικά προγράμματα με βάσει την εκάστοτε σχολική κοινότητα, με τη συμμετοχή γονέων και την παρακολούθηση βιωματικών εκπαιδευτικών σεμιναρίων για μαθητές. Η ανάπτυξη κατάλληλου πλαισίου το οποίο να υποστηρίζει τη διασύνδεση σχολικής κοινότητας με κοινωνικές υπηρεσίες και εν συνεχεία την κατάλληλη υποστήριξη και των οικογενειών. Σε αυτή την κατεύθυνση η πολυτομεακή συνεργασία καθίσταται επιβεβλημένη με δράσεις σχετικές με την καταγραφή των περιστατικών, τη συλλογή των δεδομένων σε εθνικό επίπεδο, την αξιολόγηση, την παρακολούθηση και περαιτέρω ανάλυση των αποτελεσμάτων. Ωστόσο, υπάρχει η ανάγκη για περαιτέρω βελτίωση, επικαιροποιημένο σχεδιασμό, εφαρμογή και αξιολόγηση των πολιτικών για την υγεία.
Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσονται πρωτοβουλίες μέσω των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων όπου δραστηριοποιούνται στο ζήτημα της έμφυλης βίας, και των δικαιωμάτων LGBTQ +, που αποσκοπούν στην πρόληψη, στην έρευνα, στην κατάρτιση επαγγελματιών και στην καταγραφή περιστατικών, προκειμένου να καταπολεμηθεί οποιαδήποτε μορφή διάκρισης λόγω του εκφοβισμού. Τέλος, παρέχεται ψυχολογική και νομική υποστήριξης και λαμβάνουν χώρα πρωτοβουλίες με στόχευση την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης.
