Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Παναγιώτα Πολυχρονάκου Σγουρίτσα, ομ. καθ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Ελένη Μαντζουράνη, καθ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Αφροδίτη Χασιακού, λέκτ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Γιάννης Παπαδάτος, αν. καθ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Κώστας Κοπανιάς, αν. καθ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Ελευθέριος Πλάτων, αν. καθ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Άννα Γραμμένου, τ. λέκτ., Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Το 1963 ο τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Ευθύμιος Μαστροκώστας ανέσκαψε πέντε Μυκηναϊκούς τάφους κοντά στο χωριό του Αγίου Ηλία Ιθωρίας, μεταξύ Μεσολογγίου και Αγρινίου για λογαριασμό της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. ΄Ενας τάφος ήταν θαλαμωτός και βρέθηκε στην άκρη της πλατείας του χωριού, κοντά στην εκκλησία της Παναγίας και τέσσερις θολωτοί τάφοι προς Ν του λόφου του Αγίου Ηλία. Στην ΝΔ πλευρά του λόφου συνελέγησαν και νεολιθικά ευρήματα, μερικά και στην «Κόκκινη Σπηλιά», ένα αβαθές όρυγμα της περιοχής.
Ο λόφος του Αγίου Ηλία κατέχει μία περίοπτη θέση μεταξύ της θάλασσας και του ποταμού Αχελώου και ελέγχει μία πολύ εύφορη πεδιάδα, καθώς και όλους τους πεδινούς, θαλάσσιους και ποταμίσιους δρόμους. ΄Ολοι οι μελετητές της περιοχής υποθέτουν ότι θα υπήρχε και οικισμός στην κορυφή του λόφου, αλλά η περιοχή δεν έχει ανασκαφεί ακόμη. Απλώς έχουν σχεδιασθεί ορισμένα όστρακα.
Τα πιο πρώιμα και ενδιαφέροντα ευρήματα έχει δώσει ο θαλαμωτός τάφο της Παναγιάς καθώς και ο μεγαλύτερος από τους θολωτούς, ο τάφος Σερεμέτι (διαμ.5,25μ.). Και οι δύο αυτοί τάφοι δεν σώζονται σήμερα.
Οι τρεις θολωτοί τάφοι Μαραθιά (διαμ. 3-4μ.) υπάρχουν ακόμη σήμερα εν μέρει καταστραμμένοι και είχαν ήδη συληθεί κατά την αρχαιότητα. ΄Εχουν συντηρηθεί και είναι επισκέψιμοι. Η τότε Εφορεία Πατρών έχει τοποθετήσει στέγαστρα.
Αν και είναι μικρού μεγέθους οι τάφοι αυτοί είναι καταπληκτικά καλά δομημένοι. Οι λίθοι είναι πλακοειδείς, σχεδόν ισοϋψείς από καλής ποιότητας ασβεστόλιθο και στην πίσω πλευρά έχουν τριγωνική ή τραπεζοειδή κατάληξη. Οι τάφοι δεν έχουν στόμιο με στένωση, αλλά ο δρόμος είναι αρκετά χαμηλός και το προς την θόλο τμήμα του καλύπτεται από ασβεστολιθικούς ογκόλιθους, πιο σκληρής υφής και πολύ λίγο κατεργασμένους και αυτό το τμήμα αποτελεί το στόμιο. Το υπέρθυρο βρέθηκε στην αρχική του θέση του, μόνον σε έναν από τους τρεις τάφους.
Οι τάφοι του Αγίου Ηλία είναι οικοδομημένοι όπως και οι τάφοι στην Παλαιομάνινα-Σαυρία , ο μικρός τάφος στο Λουτράκι Κατούνας, που ανέσκαψε ο Λάζαρος Κολώνας και ο τάφος στην Κίπερη Πάργας, που μελέτησε ο Θανάσης Παπαδόπουλος . Όλοι αυτοί οι τάφοι έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά. Το οικοδομικό υλικό είναι της ίδιας ποιότητας και της ίδιας υφής και έτσι το αποτέλεσμα είναι οι δόμοι να είναι πελεκημένοι κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Στο Παράρτημα παρατίθεται η γεωλογική μελέτη της περιοχής της Δ Ελλάδας από το ΙΓΜΕ Πρέβεζας . Είναι επίσης πολύ πιθανόν να εργάζονταν στις ως άνω περιοχές τα ίδια συνεργεία οικοδόμων.
Τα αντικείμενα που βρέθηκαν στους τάφους μας αποδεικνύουν ότι οι τάφοι γενικώς χρησιμοποιήθηκαν (όχι πάντα όλοι) για μεγάλο χρονικό διάστημα από την ΥΕ ΙΙ Β έως και την ΥΕΙΙΙΓ ( λιγώτερο). Από τις άπειρες ταφές των τάφων βρέθηκαν στην αποθήκη ορισμένα οστά και πολλά δόντια, αλλά είναι άγνωστο εάν όλα τα οστά των νεκρών κρατήθηκαν. Τα ευρήματα είχαν άπειρα γραπτά και ενδιαφέροντα όστρακα αλλά και πληθώρα άγραφα από τοπικά χρηστικά αγγεία. Υπήρχαν μερικά μικρά άρτια αλάβαστρα, τρίωτα και κυλινδρικά καθώς και πρόχοι, πιθαμφορείς, κύπελλα, κύλικες, σκύφοι, κύαθοι, μία λεκανίς και ένα θήλαστρο, τα περισσότερα συγκολλημένα. Τα σχέδια ήταν μυκηναϊκά αλλά συχνά άτεχνα σχεδιασμένα σε όχι συνήθεις, αλλά και περίεργους συνδυασμούς. Προφανώς ο τοπικοί κεραμουργοί δεν είχαν απορροφήσει απόλυτα τη μυκηναϊκή τεχνική και ίσως υπήρχαν και διαφορετικά εργαστήρια. Ελάχιστα κεραμεικά ευρήματα ήταν καλύτερης ποιότητας και συμπεραίνουμε ότι αυτά πρέπει να ήταν εισαγωγής.
Στα πήλινα υπήρχε και ένα ομοίωμα βοός και ομοίωμα άρματος, καθώς και μερικά κομβία, σφονδύλια ή conuli, μαζί με άλλα από στεατίτη.
Σημαντικότατο όμως εύρημα ήταν ένα πολύ μικρό τεμάχιο ήλεκτρο. Φαίνεται ότι ο Άγιος Ηλίας ήταν ένα σημείο στάθμευσης του δρόμου προς Β, όπου πήγαιναν είτε οι ίδιοι οι Μυκηναίοι, είτε οι αντιπρόσωποί τους για να προμηθευθούν μέταλλα, βασικά κασσίτερο και ίσως και χρυσό.
Έχουν βρεθεί χάλκινα αντικείμενα πολύ διαβρωμένα, βασικά μαχαιρίδια. ΄Αραγε από πού να προμηθεύονταν χαλκό οι Μυκηναίοι: από Θεσσαλία, Λαύριο, Κύπρο ή Αλβανία ή ήταν πάντα κράμα από ανακυκλωμένα υλικά;
Τα ευρήματα περιλαμβάνουν σφραγίδες (από στεατίτη, σάρδιο και ορεία κρύσταλλο), ψήφους από φαγεντιανή, υαλόμαζα και χρυσό (σφαιρικές ή αμυγδαλόσχημες, χρυσή ταινία, σφηκωτήρες) καθώς και δύο ταυροκεφαλές μία από υαλόμαζα και μία χρυσή έντονα μινωϊκού χαρακτήρα. Βελόνες από κόκκαλο, λίγο οψιανό και λίγο πυριτόλιθο, χαύλιους κάπρου και τελικά τρία αιγυπτιακά αντικείμενα. Το πρώτο είναι ο πολύ γνωστός σκαραβαίος με τη Δέλτο του Αμένοφι Γ΄. (1405-1370π.Χ.), άλλος σκαραβαίος από κορναλίνη (χαμένος σήμερα) και μια θήκη για kohl με τη μορφή πιθήκου. Αυτά τα τόσο πολύτιμα ευρήματα ήταν δώρα φιλίας ή δώρα ανταμοιβής;;;
Ο Άγιος Ηλίας είχε και λιμάνι στο πάνω τμήμα του κόλπου του Αιτωλικού και σίγουρα θα ήταν καλό απάγγγειο για τα πλοία που διέσχιζαν τον Κορινθιακό και Πατραϊκό κόλπο και πήγαιναν προς Ιταλία, είτε κατευθύνονταν πρώτα προς Ζάκυνθο και Κεφαλληνία, είτε ανέρχονταν την Αδριατική θάλασσα και μετά οι έμποροι συνέχιζαν οδικώς προς κεντρική Ευρώπη.
Η ομοιότης των τάφων του Αγίου Ηλία με τους τάφους στην Παλαιομάνινα, στο Λουτράκι και στην Κίπερη, που βρίσκεται στη σημερινή ΄Ηπειρο, ενισχύει τη θεωρία ότι βρίσκονταν στο δρόμου του Β για την εύρεση μετάλλων, ιδίως που τεμάχια ήλεκτρου έχουν βρεθεί και στην Ήπειρο και στην Αλβανία (είναι γνωστό ότι το ήλεκτρο, που έχει βρεθεί σε αυτά τα μέρη, προέρχεται από στη Βαλτική Θάλασσα). Είναι πιθανόν οι άρχοντες του Αγίου Ηλία να κυριαρχούσαν κατά κάποιο τρόπο σε όλη αυτήν την περιοχή προς Β.
Ο οικισμός του Αγίου Ηλία πρέπει να ήταν πολύ σημαντικός. Τα διάφορα αντικείμενα που ήσαν εισηγμένα από την Αργολίδα ή κάποιο άλλο σπουδαίο Μυκηναϊκό κέντρο, από την Ανατολή, από την Αίγυπτο είτε από το Βορρά αποδεικνύουν ότι οι Μυκηναίοι κάτοικοι της περιοχής είχαν επαφές και εμπόριο με όλα τα αξιόλογα μέρη εκείνης της εποχής, οπότε οι άρχοντές τους ήταν πολύ σημαντικοί, για να έχουν στους τάφους τους τόσο πολύτιμα αφιερώματα.
