Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Ντεροπούλου-Ντέρου Ευδοξία, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τ.Ε.Α.Π.Η., Ε.Κ.Π.Α., Επιβλέπουσα
Σφυρόερα Μαρία, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τ. Ε. Α. Π.Η., Ε.Κ.Π.Α., μέλος
Τσάφος βασίλειος, Aναπληρωτής Καθηγητής, Τ. Ε. Α. Π.Η., Ε.Κ.Π.Α., μέλος
Παπαδοπούλου Καλλιρόη, Επίκουρη καθηγήτρια Τ.Ε.Α.Π.Η.-Ε.Κ.Π.Α.
Βλάχου Αναστασία, Καθηγήτρια, Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Φύσσα Αριστέα, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Πανεπιστήμιο Πατρών
Μπονώτη Φωτεινή, Καθηγήτρια, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής
Εκπαίδευσης, Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Περίληψη:
Τα θεσμικά κείμενα και οι διεθνείς διακηρύξεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (UNESCO, 2007) και της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Αναπηρία 2010-2020 (European Commission, 2013) στοχεύουν στη χάραξη εκπαιδευτικής πολιτικής που προάγει την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δημιουργία ίσων ευκαιριών συμμετοχής, μάθησης και εκπαίδευσης για όλους/ες τους/τις μαθητές/ήτριες, συμπεριλαμβανομένων και αυτών με αναπηρία ως θεμελιώδη αρχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, στενά συνδεδεμένη με την εκπαίδευση μαθητών/τριών με αναπηρία είναι η εφαρμογή του Εξατομικευμένου Εκπαιδευτικού Προγράμματος (Ε.Ε.Π.) που περιλαμβάνει όλες εκείνες τις διαδικασίες και πρακτικές προκειμένου να παρασχεθούν η κατάλληλη εκπαίδευση στο πλαίσιο του σχολείου και οι απαραίτητες υποστηρικτικές υπηρεσίες εντός και εκτός σχολείου που προβλέπονται από την πολιτεία. Αναγνωρίζοντας την κρισιμότητα εφαρμογής του για την πρόοδο και εξέλιξη των εν λόγω μαθητών/τριών, ολοένα και περισσότερες χώρες, διεθνώς, θεσμοθετούν την υλοποίησή του. Ωστόσο, οι ισχύουσες θεσμικές ρυθμίσεις, ο τρόπος που προσεγγίζεται ο/η μαθητής/ήτρια και η διδασκαλία κατά την εφαρμογή του Ε.Ε.Π, εγείρουν προβληματισμούς, καθώς αυτό μπορεί να καταστεί όχημα για διαχωρισμό και αποκλεισμό των εν λόγω μαθητών/τριών ή μέσο προώθησης της ενταξιακής προοπτικής. Ως εκ τούτου, στην παρούσα μελέτη αναγνωρίζοντας τη σημασία εφαρμογής του Ε.Ε.Π. υπό το πρίσμα της ενταξιακής εκπαίδευσης, υιοθετούνται οι αρχές και πρακτικές της ενταξιακής φιλοσοφίας, της διαφοροποιημένης παιδαγωγικής προσέγγισης και της προσωποποιημένης μάθησης που θέτουν στο κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας τον/τη μαθητή/ήτρια και τον/την προσεγγίζουν ολιστικά, προκειμένου να διερευνηθεί ο τρόπος εφαρμογής του Ε.Ε.Π. και ο ρόλος του στην προώθηση της ενταξιακής προοπτικής της εκπαίδευσης.
Σκοπό της έρευνας αποτελεί αφενός η αποτύπωση της παρούσας κατάστασης αναφορικά με το πλαίσιο εφαρμογής του Ε.Ε.Π. στην εκπαίδευση νηπίων με αναπηρία στην Ελλάδα, μέσω της διερεύνησης του θεσμικού πλαισίου, των εκπαιδευτικών πρακτικών και διαδικασιών που υιοθετούνται, μέσω της έρευνας δράσης η ανάδειξη των προκλήσεων που προκύπτουν κατά την εφαρμογή του Ε.Ε.Π. και των προοπτικών που διανοίγονται για την προώθηση της ένταξης και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Τα ερωτήματα της έρευνας που εξυπηρετούν τον σκοπό αφορούν: α) τη νοηματοδότηση του Ε.Ε.Π. από τους/τις συμμετέχοντες/ουσες στην έρευνα, β) τις πρακτικές που υιοθετούνται (διεπιστημονική/πολυεπίπεδη συνεργασία, διαφοροποίηση της διδασκαλίας, αξιολογικές διαδικασίες, ρόλοι εμπλεκομένων, νηπίων και γονέων) κατά τη διαδικασία σχεδιασμού και εφαρμογής του Ε.Ε.Π., γ) την αποτίμηση της εκπαιδευτικής πολιτικής αναφορικά με το Ε.Ε.Π. και δ) τις προκλήσεις και προοπτικές που αναδύονται.
Πρόκειται για μια περιγραφική εκπαιδευτική έρευνα απόψεων και πρακτικών συνδυαστικής μεθοδολογικής προσέγγισης που την κατατάσσει στους ερευνητικούς σχεδιασμούς μικτών μεθόδων, καθώς υιοθετεί μεθόδους και ερευνητικά εργαλεία ποιοτικών και ποσοτικών μεθοδολογικών προσεγγίσεων με στόχο την ολιστική προσέγγιση του θέματος, την τριγωνοποίηση των δεδομένων της και την παραγωγή έγκυρων και αξιόπιστων ευρημάτων. Ωστόσο, δίνεται έμφαση στην ποιοτική μεθοδολογική προσέγγιση. Το ερευνητικό εγχείρημα υλοποιήθηκε σε δύο φάσεις. Στην α΄ φάση (01.05.2016 έως 30.06.2017) διενεργήθηκε η έρευνα επισκόπησης και στη β΄ φάση η έρευνα δράσης (01.07.2017 έως 30.10 2018) σε ένα τμήμα ένταξης καθόλη τη διάρκεια του σχολικού έτους. Αξιοποιήθηκαν συνδυαστικά δεδομένα από: α) την έρευνα απόψεων και πρακτικών (α΄ φάση), μέσω των ημιδομημένων συνεντεύξεων και της μη συμμετοχικής παρατήρησης για τον εντοπισμό των βασικών θεματικών που άπτονται του αντικειμένου της έρευνας που στη συνέχεια εξετάζονται διεξοδικότερα από ένα πιο ευρύ δείγμα, β) την έρευνα επισκόπησης (α΄ φάση) μέσω ηλεκτρονικών ερωτηματολογίων που συνδυάζουν κλειστού και ανοιχτού τύπου ερωτήσεις και κλίμακες βαθμονόμησης τύπου Likert για τη συλλογή δεδομένων από ένα μεγάλο δείγμα πανελλαδικής εμβέλειας και γ) την εκπαιδευτική έρευνα δράσης (β΄ φάση) συνεργατικού και συμμετοχικού χαρακτήρα που συνδυάζει θεωρία και πρακτική και προωθεί τον αναστοχασμό προκειμένου να εφαρμόσει νέες βελτιωτικές πρακτικές και διαδικασίες για την εφαρμογή του Ε.Ε.Π. με στόχο την αλλαγή της προβληματικής κατάστασης που έχει εντοπιστεί. Τα ερευνητικά εργαλεία που αξιοποιήθηκαν στην έρευνα δράση είναι οι ημιδομημένες συνεντεύξεις, τα ερωτηματολόγια με ανοιχτές και κλειστές ερωτήσεις, το οπτικοακουστικό υλικό, όπως φωτογραφίες, οπτικοποιημένα φύλλα με προκαθορισμένες θεματικές και πεδία για προσθήκη νέων δεδομένων, η βιντεοσκόπηση, η παρατήρηση με συγκεκριμένα πρωτόκολλα και ημερολόγια καταγραφής, εργαλεία αξιολόγησης των εκπαιδευτικών παρεμβάσεων από κριτικούς φίλους, ατομικά οπτικοποιημένα φύλλα αυτοαξιολόγησης και ετεροαξιολόγησης και εβδομαδιαία πλάνα εκπαιδευτικού σχεδιασμού των νηπίων, έντυπα αξιολόγησης των δραστηριοτήτων και τρόπων εργασίας από τα νήπια.
Η έρευνα ακολουθεί διαδικασίες ποιοτικής ανάλυσης δεδομένων για το σύνολο των ευρημάτων της, όπως η κωδικοποίηση, κατηγοριοποίηση, ανάλυση περιεχομένου, και επιπρόσθετα για την ανάλυση των δεδομένων των ερωτηματολογίων υιοθετήθηκε η περιγραφική στατιστική ανάλυση. Τηρήθηκαν όλα τα ζητήματα δεοντολογίας και ηθικής της έρευνας και διασφαλίστηκε η αξιοπιστία και η εγκυρότητα της έρευνας.
Αναφορικά με το δείγμα της έρευνας, συμμετείχαν: α) στην έρευνα απόψεων με συνέντευξη ένας εκπρόσωπος του Υ.ΠΑΙ.Θ., προσωπικό από όλα τα ΚΕ.Δ.Δ.Υ. της περιφέρειας διεξαγωγής της έρευνας, Σχολικοί Σύμβουλοι Ειδικής Αγωγής της προσχολικής εκπαίδευσης της ίδιας περιφέρειας, εκπαιδευτικοί ειδικής εκπαίδευσης των σχολικών μονάδων που υλοποιήθηκε η παρατήρηση, ειδικά σχολεία και Τ.Ε., στα οποία υλοποιήθηκε η παρατήρηση, β) στην έρευνα επισκόπησης με ερωτηματολόγιο προσωπικό από όλα τα ΚΕ.Δ.Δ.Υ. και Σχολικοί Σύμβουλοι Ειδικής Αγωγής της χώρας, εκτός της περιοχής που διενεργήθηκαν οι συνεντεύξεις, γ) στην έρευνα δράσης νηπιαγωγοί γενικής και ειδικής εκπαίδευσης της σχολικής μονάδας που υλοποιήθηκε η παρέμβαση, η ερευνήτρια, πέντε κριτικοί φίλοι, νήπια με και χωρίς αναπηρία της επιλεγμένης σχολικής μονάδας, γονείς μαθητών/τριών με και χωρίς αναπηρία, ΚΕ.Δ.Δ.Υ. της περιοχής ευθύνης του νηπιαγωγείου που υλοποιήθηκε η έρευνα δράσης.
Από τα ευρήματα της έρευνας προκύπτει πως διαφοροποιείται ο αριθμός των Ε.Ε.Π. που σχεδιάζονται για νήπια με αναπηρία και είτε δε σχεδιάζουν κανένα Ε.Ε.Π., είτε σχεδιάζουν για περιπτώσεις νηπίων που κρίνονται επιβαρυμένες. Επιπροσθέτως, οι πρακτικές που εφαρμόζονται, συχνά, προσλαμβάνουν αποσπασματικό, διαχωριστικό χαρακτήρα και αντιτίθενται στις δηλώσεις των συμμετεχόντων/ουσών, καταδεικνύοντας τη συγκεχυμένη νοηματοδότησή του Ε.Ε.Π. που απέχει από τη φιλοσοφία της ένταξης και την προσωποποιημένης, διαφοροποιημένης μάθησης. Το Ε.Ε.Π. φαίνεται να καθίσταται ένα θεσμικό διοικητικό έγγραφο μιας θεσμοποιημένης διακηρυκτικής αναγκαιότητας από τη νομοθεσία για την παροχή ειδικής αγωγής που θέτει σε αμφισβήτηση το διεπιστημονικό, συνεργατικό και μαθητοκεντρικό χαρακτήρα του Ε.Ε.Π. υπό την ενταξιακή προσέγγιση της εκπαίδευσης. Οι ρόλοι των εμπλεκομένων μοιάζουν περισσότερο διακριτοί και διαχωριστικοί παρά ισότιμοι και συνεργατικοί και οι αξιολογικές διαδικασίες κατά την εφαρμογή του Ε.Ε.Π. θέτουν ζητήματα αμφισβήτησης του διεπιστημονικού, ολιστικού χαρακτήρα καθώς και της εγκυρότητας της αξιολογικής διαδικασίας των νηπίων με αναπηρία. Από τα ευρήματα αναδύονται πολυεπίπεδες προκλήσεις που αφορούν στην οργάνωση και λειτουργία του σύγχρονου σχολείου και των δομών Ε.Α.Ε.. Επιπροσθέτως, προκλήσεις εμφανίζονται στο επίπεδο εκπαιδευτικής πολιτικής (νομοθεσία, Πρόγραμμα Σπουδών, εκπαίδευση εκπαιδευτικών), σε ζητήματα που αφορούν τις συνεργατικές πρακτικές σχολείου και οικογένειας και τη συνεργασία των εκπαιδευτικών καταδεικνύοντας την πολυπλοκότητα εφαρμογής του Ε.Ε.Π. στην υπάρχουσα δομή και λειτουργία της προσχολικής εκπαίδευσης. Ωστόσο, αναδύονται προοπτικές αλλαγής και βελτίωσης αναφορικά με τις εκπαιδευτικές πρακτικές και την εκπαιδευτική πολιτική.
