Περίληψη:
Η οικονομική ύφεση επιφέρει πολυάριθμες δυσμενείς επιπτώσεις σε ατομικό, συλλογικό, οικογενειακό και κοινωνικό επίπεδο. Το χαμηλό εισόδημα, η εργασιακή ανασφάλεια, η ανεργία, η διαβίωση σε συνθήκες φτώχειας, οι οικονομικές δυσκολίες, η έλλειψη βασικών αγαθών έχουν συσχετισθεί με προβλήματα ψυχικής υγείας τόσο στον ενήλικο πληθυσμό, όσο και στα παιδιά και τους εφήβους. Ομοίως, επηρεάζονται τα δυναμικά, η λειτουργία, η συνοχή της οικογένειας και οι σχέσεις των μελών μεταξύ τους. Στην Ελλάδα η οικονομική κρίση ξεκίνησε στα τέλη του 2007 και τα αρνητικά επακόλουθά της έχουν γίνει εμφανή. Παρατηρήθηκε σημαντική αύξηση του άγχους, της κατάθλιψης, καθώς και των αυτοκτονιών. Παράλληλα, μελέτες έχουν επισημάνει τον κίνδυνο για την ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων.
Η παρούσα μελέτη, πραγματεύεται τις επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης, που βίωσε και συνεχίζει να βιώνει η χώρα μας, σε επίπεδο οικογένειας και τις συνέπειές της στην ψυχική υγεία των εφήβων. Το έναυσμα να οργανωθεί, σχεδιασθεί και εκτελεστεί η έρευνα ήταν να διερευνηθεί η έμμεση ή άμεση επίδραση της οικονομικής κρίσης, όπως για παράδειγμα η ανεργία των γονέων, ο περιορισμός των δραστηριοτήτων των εφήβων και η δυσχέρανση των οικογενειακών σχέσεων, σε σχέση με την πιθανή ύπαρξη συναισθηματικών, συμπεριφορικών προβλημάτων, χαμηλής αυτοεκτίμησης των εφήβων και χαμηλής οικογενειακής συνοχής.
Το δείγμα αποτελείται από 791 μαθητές β’ γυμνασίου 20 σχολείων της ευρύτερης περιοχής της πρωτεύουσας, 353 αγόρια και 438 κορίτσια και συλλέχθηκε στα πλαίσια μιας ευρύτερης μελέτης που διεξήχθη από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακριβείας «Κώστας Στεφανής» (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ.), σε συνεργασία με την Α’ Ψυχιατρική Κλινική του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Χορηγήθηκε αυτοσυμπληρούμενο ερωτηματολόγιο που περιελάμβανε ερωτήσεις αναφορικά με τα κοινωνικοδημογραφικά χαρακτηριστικά των εφήβων, την εργασιακή κατάσταση των γονέων, ανοιχτού τύπου ερωτήσεις για την αυθόρμητη καταγραφή της νοηματοδότησης της οικονομικής κρίσης, αυτοσχέδιες ερωτήσεις για την καταγραφή των αλλαγών που μπορεί να έχει επιφέρει η οικονομική κρίση στις δραστηριότητες του εφήβου, τις σχέσεις του με τους γονείς και τις σχέσεις των γονέων μεταξύ τους, η Κλίμακα Οικογενειακών Συνηθειών (Family Rituals Scale (FRS)), η Κλίμακα Αυτοεκτίμησης του Rosenberg (Rosenberg Self-Esteem Scale (RSES)) και το Ερωτηματολόγιο Δυνατοτήτων και Δυσκολιών (Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ)).
Από τα αποτελέσματα της μελέτης προέκυψε ο συσχετισμός της μακροχρόνιας ανεργίας του πατέρα με τη συχνότερη εκδήλωση συναισθηματικών προβλημάτων (2,51 ± 2,39, p=0,007), προβλημάτων διαγωγής (3,19 ± 1,88, p=0,011) και χαρακτηριστικών υπερκινητικότητας και ελλειμματικής προσοχής (3,81 ± 2,58, p=0,029) στους εφήβους. Παράλληλα, οι συγκεκριμένοι έφηβοι παρουσίασαν υψηλότερη βαθμολογία στο συνολικό σκορ του Ερωτηματολογίου Δυνατοτήτων και Δυσκολιών (12,53 ± 6,25, έναντι 9,70 ± 5,71 p<0.001), καθώς και στις κλίμακες εξωτερίκευσης (7,00 ± 3,92, έναντι 5,54 ± 3,15, p<0.007) και εσωτερίκευσης (5,53 ± 3,82, έναντι 4,17 ± 3,52, p< 0,005). Όσον αφορά στην Κλίμακα των Οικογενειακών Συνηθειών, οι οικογένειες των οποίων ο πατέρας είναι μακροχρόνια άνεργος συσχετίστηκαν με χαμηλότερο βαθμό οικογενειακής συνοχής (24,37 ± 5,97) απ’ ότι οι οικογένειες που ο πατέρας εργάζεται (21,85 ± 5,40, p=0,004). Οι έφηβοι των οποίων ο πατέρας είναι άνεργος για λιγότερο από 12 μήνες εμφάνισαν χαμηλότερο αίσθημα αυτοεκτίμησης (18,57 ± 5,72, p=0.014).
Η μακροχρόνια, καθώς και η βραχυχρόνια, ανεργία της μητέρας συσχετίστηκαν με κατά μέσο όρο συχνότερα συναισθηματικά προβλήματα (μακροχρόνια άνεργη: 2,98 ± 2,49, p=0,023, άνεργη <12 μήνες: 3,57 ± 3,03, p=0,019), περισσότερα προβλήματα εσωτερίκευσης (μακροχρόνια άνεργη: 4,93 ± 3,93, p=0,038, άνεργη <12 μήνες: 5,37 ± 4,11 p=0,048) και υψηλότερες τιμές στο συνολικό σκορ του Ερωτηματολογίου Δυνατοτήτων και Δυσκολιών (μακροχρόνια άνεργη: 11,26 ± 6,47, p=0,019, άνεργη <12 μήνες: 11,69 ± 6,40 p=0,036). Επιπλέον, οι έφηβοι των οποίων η μητέρα είναι μακροχρόνια άνεργη παρουσίασαν περισσότερα χαρακτηριστικά υπερκινητικότητας και ελλειμματικής προσοχής (3,57 ± 2,48, p=0,032). Οι οικογένειες των οποίων η μητέρα είναι άνεργη για λιγότερο από 12 μήνες εμφάνισαν χαμηλότερη οικογενειακή συνοχή (24,26 ± 5,86, p=0,008).
Ο περιορισμός των δραστηριοτήτων των εφήβων, καθώς και η επιδείνωση των σχέσεων με τους γονείς λόγω της οικονομική κρίσης, συνδέθηκαν με την αύξηση των συναισθηματικών προβλημάτων, των προβλημάτων διαγωγής, των χαρακτηριστικών υπερκινητικότητας και ελλειμματικής προσοχής, των προβλημάτων με συνομηλίκους, των συμπτωμάτων εσωτερίκευσης και εξωτερίκευσης, του συνολικού σκορ του Ερωτηματολόγιου Δυνατοτήτων και Δυσκολιών αλλά και με τη μείωση της αυτοεκτίμησης και της οικογενειακής συνοχής (p<0,001).
Συμπεραίνουμε ότι σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, ενδέχεται ο ένας ή και οι δύο γονείς να χάσουν την εργασία τους, να μειωθούν οι δραστηριότητες των εφήβων και να επιδεινωθούν οι οικογενειακές σχέσεις, με αποτέλεσμα να πλήττεται η ψυχική υγεία των εφήβων, το αίσθημα αυτοεκτίμησής τους και η οικογενειακή συνοχή. Τα συγκεκριμένα ευρήματα κρίνονται ιδιαίτερης σημασίας, ώστε να δοθεί έμφαση και να γίνει προσπάθεια πρόληψης και αντιμετώπισης των δυσμενών συνεπειών της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία των εφήβων, ειδικά στη σύγχρονη εποχή όπου τα περιοριστικά μέτρα, λόγω του νέου κορωνοϊού, οδήγησαν σε επιπρόσθετες σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία.
