Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Κωλέτση-Κουνάρη Χαριτίνη, Αν. Καθηγήτρια, Τμήμα Οδοντιατρικής, Σχολή Επιστημών Υγείας, ΕΚΠΑ.
Μαμάη-Χωματά Ελένη, Αν. Καθηγήτρια, Τμήμα Οδοντιατρικής, Σχολή Επιστημών Υγείας, ΕΚΠΑ.
Παπαϊωάννου Βασίλειος, Αν. Καθηγητής, Τμήμα Οδοντιατρικής, Σχολή Επιστημών Υγείας, ΕΚΠΑ.
Πολυχρονοπούλου Αργυρώ, Καθηγήτρια, Τμήμα Οδοντιατρικής, Σχολή Επιστημών Υγείας, ΕΚΠΑ.
Γκιζάνη Σωτηρία, Αν. Καθηγήτρια, Τμήμα Οδοντιατρικής, Σχολή Επιστημών Υγείας, ΕΚΠΑ.
Κοσιώνη Αναστασία, Καθηγήτρια, Τμήμα Οδοντιατρικής, Σχολή Επιστημών Υγείας, ΕΚΠΑ.
Μητσέα Αναστασία, Αν. Καθηγήτρια, Τμήμα Οδοντιατρικής, Σχολή Επιστημών Υγείας, ΕΚΠΑ.
Περίληψη:
Οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες βρίσκονται στο επίκεντρο των επιστημονικών ερευνών διότι έχει παρατηρηθεί και τεκμηριωθεί η διασύνδεση αυτών των ανισοτήτων με τις διαβαθμισμένες ανισότητες ως προς την υγεία , την ευημερία αλλά και ως προς το προσδόκιμο ζωής σε σχέση με τη θέση που κατέχει το άτομο στο κοινωνικό σύνολο. Όσο πιο ψηλά βρίσκεται κάποιος ως προς την κοινωνική και οικονομική θέση, τόσο περισσότερες πιθανότητες έχει για μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής και ευημερίας, σε αντίθεση με αυτούς που βρίσκονται σε κατώτερες θέσεις της κοινωνικής και οικονομικής κατάταξης. Αυτές οι διαφορές και καταγραφόμενες διαβαθμισμένες ανισότητες αφορούν όλο το φάσμα και σε όλα τα επίπεδα κοινωνικοοικονομικής θέσης και εξαρτώνται από το στάδιο ανάπτυξης του ατόμου, το γένος, τη χώρα, τους δείκτες υγείας, αλλά και τους δείκτες και τον βαθμό των ανισοτήτων.
Τα χρόνια νοσήματα και ο γηράσκων πληθυσμός είναι προβλήματα που απασχολούν τις αναπτυγμένες χώρες. Οι κοινωνικοοικονομικές διαβαθμισμένες ανισότητες που επηρεάζουν την υγεία, αφορούν σχεδόν όλα τα χρόνια νοσήματα στις αναπτυγμένες χώρες και αφορούν και τη στοματική υγεία. Στην Ελλάδα, ο πληθυσμός 65 ετών και άνω είναι σε συνεχή αύξηση και προβλέπεται να αυξηθεί από 18.5% (2007) σε 32% για το έτος 2050. Αυτή η δημογραφική αλλαγή οφείλεται σε συνδυασμό παραγόντων όπως είναι η μείωση των γεννήσεων, η αύξηση του χρόνου επιβίωσης, η μετανάστευση και αλλαγές στον τρόπο ζωής.
Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η διερεύνηση σύνθετων κοινωνικοοικονομικών, ψυχομετρικών και συμπεριφορικών παραγόντων και διερεύνηση διαβαθμισμένων ανισοτήτων σε κλινικούς και υποκειμενικούς δείκτες στοματικής υγείας ατόμων τρίτης ηλικίας, στην Ελλάδα. Στην έρευνα χρησιμοποιήθηκαν τρείς αντικειμενικοί δείκτες (εισόδημα, εκπαίδευση και επάγγελμα) αλλά και ένας υποκειμενικός δείκτης υγείας, για τη μελέτη των κοινωνικών ανισοτήτων στην υγεία. Η επιδημιολογική έρευνα έγινε σύμφωνα με τους κανόνες Ηθικής και Δεοντολογίας για την Ιατρική έρευνα και σύμφωνα με τη Διακήρυξη του Ελσίνκι για τις αρχές που διέπουν την Ιατρική έρευνα, αλλά και τους κανονισμούς και οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και του κώδικα Ηθικής και Δεοντολογίας για την ιατρική και οδοντιατρική άσκηση στην Ελλάδα.
Η παρούσα διατριβή, ερευνά και καταγράφει τη στοματική υγεία ατόμων που επισκέπτονται τις Λέσχες Φιλίας του Δήμου Αθηναίων, και τα Κέντρα Αγάπης και Αλληλεγγύης του Δήμου Πειραιά και ερευνά διαβαθμισμένες κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Η εξέταση και η καταγραφή έγινε σύμφωνα με τις οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για οδοντοστοματολογική έρευνα. Όλοι οι συμμετέχοντες εθελοντές, άντρες και γυναίκες, ήσαν 65 ετών και άνω, και εγγεγραμμένοι στις Λέσχες Φιλίας ή στα Κέντρα Αγάπης και Αλληλεγγύης. Για την έρευνα εργάσθηκαν ένας τυποποιημένος (calibrated) εξεταστής και τρεις εκπαιδευμένοι συνεντεύκτες. Κλινικοί δείκτες αλλά και υποκειμενικοί δείκτες υγείας και πώς οι ίδιοι οι συμμετέχοντες αξιολογούν την υγεία τους και την ποιότητα ζωής της οδοντοστοματολογικής τους υγείας καταγράφηκαν και εξετάσθηκαν σε σχέση με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες και ψυχομετρικές παραμέτρους, όπως είναι η ικανοποίηση από τη ζωή, η γνωστική ικανότητα, η μοναξιά, και τα κοινωνικά δίκτυα. Επίσης, καταγράφηκαν και αναλύθηκαν συμπεριφορικοί παράγοντες για τη στοματική υγεία, συνήθειες διατροφής, η κοινωνική συμμετοχή, προβλήματα γενικής υγείας, φαρμακευτική αγωγή, επίδραση της στοματικής υγείας στην ποιότητα ζωής και χρόνια προβλήματα υγείας που επηρεάζουν την κινητικότητα και την καθημερινή δραστηριότητα. Για τη διερεύνηση των ανισοτήτων χρησιμοποιήθηκαν τρεις αντικειμενικοί δείκτες (εκπαίδευση, εισόδημα, και τελευταίο κύριο επάγγελμα) καθώς και ένας υποκειμενικός κοινωνικοοικονομικός δείκτης (social ladder), δηλαδή η υποκειμενική αξιολόγηση της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης και θέσης του ατόμου.
Για τη στατιστική ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν περιγραφική ανάλυση, δοκιμασίες t-test, χ2, Kolmogorov-Smirnov, συντελεστές συσχέτισης Spearman και Pearson, Γενικευμένα Γραμμικά Μοντέλα (GLM), αλλά και πολυπαραγοντική ανάλυση (πολλαπλή λογιστική παλινδρόμηση και λογιστική παλινδρόμηση). Χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πρόγραμμα SPSS v.24. και το επίπεδο σημαντικότητας ορίσθηκε στο p<0.05.
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες είναι παράγοντες που επηρεάζουν τη στοματική υγεία, τόσο στους κλινικούς όσο και στους υποκειμενικούς δείκτες υγείας. Τα αποτελέσματα επιβεβαίωσαν την ύπαρξη κοινωνικοοικονομικών διαβαθμισμένων ανισοτήτων στους κλινικούς δείκτες (ελλείποντα δόντια, τερηδόνες και DMFT, OHI-S) και στην υποκειμενική εκτίμηση της οδοντοστοματικής υγείας και της γενικής υγείας. Διαβαθμισμένες ανισότητες στην υγεία καταγράφηκαν σε όλο το φάσμα της κοινωνικοοικονομικής θέσης σε επίπεδο εισοδήματος, εκπαίδευσης και επαγγέλματος. Η εκπαίδευση, η οικονομική δυνατότητα (ατομικό εισόδημα ή οικογενειακό εισόδημα), επάγγελμα αλλά και η υποκειμενική κατάταξη στην κοινωνική κλίμακα, εξηγούν τις ανισότητες. Αυτά τα αποτελέσματα είναι σε συμφωνία με τα αποτελέσματα άλλων ερευνών. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η απώλεια δοντιών σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με το οικογενειακό εισόδημα, το φύλο, την οικογενειακή κατάσταση, τα χρόνια που βρίσκονται στη σύνταξη, την υποκειμενική αξιολόγηση για την ποιότητα οδοντοστοματικής υγείας OHRQL, και τη νοητική ικανότητα των συμμετεχόντων. Η εκπαίδευση, το επάγγελμα και η υποκειμενική αντίληψη της κοινωνικής θέσης είναι επίσης προγνωστικοί παράγοντες για τον αριθμό των απολεσθέντων δοντιών. Αυτοί οι οποίοι ανέφεραν ότι εργάσθηκαν ως χειρώνακτες εργάτες, είχαν χαμηλότερη μόρφωση, χαμηλότερο εισόδημα και υποκειμενική αντίληψη της κοινωνικής θέσης σε χαμηλή θέση, είναι πιθανότερο να έχουν χάσει περισσότερα δόντια.
Οι ίδιες κοινωνικοοικονομικές διαβαθμισμένες ανισότητες βρέθηκαν και για τους δείκτες DMFT και OHI-S. Στη στατιστική ανάλυση σε όλα τα μοντέλα, χρησιμοποιήθηκαν οι μεταβλητές (σταθμισμένη ανάλυση): ηλικία, φύλο, ο δήμος κατοικίας και το εάν ζουν μόνοι τους. Η υποκειμενική εκτίμηση της στοματικής και της γενικής υγείας επίσης παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές και διαβαθμισμένες ανισότητες ανάλογα με το εισόδημα, την εκπαίδευση, το επάγγελμα και την υποκειμενική κοινωνική θέση.
Το επίπεδο στοματικής υγιεινής (OHI-S) σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με το εισόδημα, το επίπεδο εκπαίδευσης, το επάγγελμα και την υποκειμενική εκτίμηση της κοινωνικοοικονομικής θέσης. Λιγότερο εισόδημα, χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης, εργασία σε χειρωνακτική απασχόληση και χαμηλότερη υποκειμενική κοινωνικοοικονομική θέση σχετίζεται με φτωχή (κακή) στοματική υγιεινή. Η επίδραση της γνωστικής ικανότητας στις ανισότητες για τον δείκτη στοματικής υγιεινής είναι ισχυρή και εξουδετερώνει την επίδραση των κοινωνικοοικονομικών δεικτών.
H υποκειμενική εκτίμηση της υγείας και η υποκειμενική εκτίμηση της στοματικής υγείας σχετίζονται στατιστικά σημαντικά με το οικογενειακό εισόδημα, το επίπεδο εκπαίδευσης, το επάγγελμα και την υποκειμενική εκτίμηση της κοινωνικοοικονομικής θέσης. Η υποκειμενική εκτίμηση της κοινωνικοοικονομικής θέσης είναι ο ισχυρότερος προγνωστικός παράγοντας για την υποκειμενική υγεία και την υποκειμενική στοματική υγεία. Ο τόπος διαμονής (Αθήνα ή Πειραιάς), δεν βρέθηκε να είναι στατιστικά σημαντικός για την υποκειμενική εκτίμηση της στοματικής και της γενικής υγείας.
Η ικανοποίηση από τη ζωή σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με την ύπαρξη χρόνιου νοσήματος που επιδρά στην καθημερινότητα με μείωση της καθημερινής δραστηριότητας, τον αριθμό των εναπομεινάντων δοντιών, και το λόγο για επίσκεψη στον οδοντίατρο. Υπάρχουν κοινωνικοοικονομικές διαβαθμισμένες ανισότητες ως προς την υποκειμενική στοματική υγεία και παραμένουν στατιστικά σημαντικές όταν η ικανοποίηση από τη ζωή προστέθηκε στο στατιστικό μοντέλο, το εισόδημα παραμένει στατιστικά σημαντικό.
Ο λόγος επίσκεψης στον οδοντίατρο, ο χρόνος από την τελευταία επίσκεψη στον οδοντίατρο, η συχνότητα βουρτσίσματος δοντιών ή οδοντοστοιχιών παρουσιάζουν κοινωνικοοικονομικές διαβαθμισμένες ανισότητες. Η συχνότητα βουρτσίσματος των δοντιών ή οδοντοστοιχιών, λιγότερο από μια φορά την ημέρα, έχει στατιστικά σημαντικές διαφορές σε σχέση με όσους βουρτσίζουν δύο φορές την ημέρα, ανά επαγγελματική κατηγορία, εισόδημα και επίπεδο εκπαίδευσης και υπάρχουν διαβαθμισμένες ανισότητες. Επίσης, η υποκειμενική εκτίμηση της κοινωνικοοικονομικής θέσης είναι στατιστικά σημαντική και σχετίζεται με το βούρτσισμα των δοντιών. Χαμηλότερη υποκειμενική κοινωνικοοικονομική θέση σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με λιγότερο συχνό βούρτσισμα και υπάρχουν διαβαθμισμένες ανισότητες.
Στην παρούσα έρευνα, οι ψυχομετρικοί παράγοντες που εξετάσθηκαν, εν μέρει εξηγούν τις κοινωνικοοικονομικές διαβαθμισμένες ανισότητες στην υγεία. Η γνωστική ικανότητα, τα κοινωνικά δίκτυα, η ικανοποίηση από τη ζωή και η μοναξιά επιδρούν στην υγεία και τη στοματική υγεία. Η γνωστική ικανότητα εν μέρει ερμηνεύει τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες σε κλινικούς δείκτες π.χ. αριθμό των ελλειπόντων οδόντων, DMFT, OHI-S) και στους υποκειμενικούς δείκτες που εξετάσθηκαν (p<0.05). Για την υποκειμενική εκτίμηση της στοματικής υγείας και τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, στο τελικό μοντέλο ανάλυσης, υπάρχει ισχυρή συσχέτιση της ικανοποίησης από τη ζωή και του αισθήματος μοναξιάς, τόσο ισχυρή ώστε εξουδετερώνει την επίδραση του οικογενειακού εισοδήματος. Για την υποκειμενική (γενική) υγεία, ως προς τις ανισότητες και τα κοινωνικά δίκτυα, στο τελικό μοντέλο το εισόδημα και τα κοινωνικά δίκτυα παραμένουν στατιστικά σημαντικά. Όσοι έχουν χαμηλότερο εισόδημα και λιγότερες κοινωνικές επαφές (κοινωνικά δίκτυα), είναι πιθανότερο να εκτιμήσουν την υποκειμενική τους υγεία ως φτωχή (κακή).
Το επίπεδο εκπαίδευσης σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με την υποκειμενική υγεία, και οι συσχετίσεις αυτές παραμένουν στατιστικά σημαντικές στο τελικό μοντέλο ανάλυσης όπως στατιστικά σημαντικά είναι και η ικανοποίηση από τη ζωή, η μοναξιά και τα κοινωνικά δίκτυα. Αυτό αποδεικνύει και επιβεβαιώνει ότι το επίπεδο εκπαίδευσης είναι ισχυρός προγνωστικός παράγοντας για την υποκειμενική υγεία και η ικανοποίηση από τη ζωή, η μοναξιά και οι κοινωνικές επαφές εν μέρει εξηγούν αυτές τις διαβαθμισμένες ανισότητες.
Η υποκειμενική στοματική υγεία παρουσιάζει στατιστικά σημαντικές διαφορές ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης, το εισόδημα και το επάγγελμα. Λιγότερο εισόδημα, χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης και όσοι αναφέρουν ότι εργάσθηκαν ως χειρώνακτες εργάτες είναι πιθανότερο να εκτιμήσουν και να χαρακτηρίσουν την υποκειμενική στοματική τους υγεία ως φτωχή. Επίσης, ο μικρότερος βαθμός ικανοποίησης από τη ζωή, σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με την πιθανότητα να χαρακτηρίσουν την υποκειμενική τους υγεία ως φτωχή και εν μέρει εξηγεί τις ανισότητες στην υγεία. Η υποκειμενική στοματική υγεία σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με το επάγγελμα, αλλά αυτό ισχύει μόνο για τις δύο πρώτες κατηγορίες επαγγελμάτων. Όσοι εργάσθηκαν σε καλύτερα επαγγέλματα (επαγγελματίες, μάνατζερς/ και μη επαγγελματίες/μάνατζερς και μη χειρώνακτες εργάτες), εκτιμούν την υποκειμενική στοματική τους υγεία καλή, σε σχέση με όσους εργάσθηκαν σε χειρωνακτικές εργασίες και οι οποίοι εκτιμούν την υποκειμενική στοματική τους υγεία ως φτωχή.
Η ικανοποίηση από τη ζωή και η μοναξιά έχει επίσης στατιστικά σημαντική συσχέτιση με την υποκειμενική στοματική υγεία. Η νοητική ικανότητα σχετίζεται στατιστικά σημαντικά με τον αριθμό των απολεσθέντων οδόντων, όπως και η ηλικία, το εισόδημα και η εκπαίδευση και εν μέρει διασαφηνίζει τις παρατηρούμενες διαβαθμισμένες ανισότητες. Επίσης, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι τα άτομα χωρίς φυσικά δόντια, είναι πιθανότερο να χαρακτηρίζουν ως φτωχή (κακή) την υποκειμενική στοματική και γενική τους υγεία και να αισθάνονται λιγότερο ικανοποιημένοι από τη ζωή. Οι κλινικοί και υποκειμενικοί δείκτες οι οποίοι εξετάσθηκαν και οι διαβαθμισμένες ανισότητες στην υγεία που παρατηρήθηκαν συσχετίζονται στατιστικά σημαντικά με την γνωστική ικανότητα, η επίδραση της οποίας συμβάλλει στην μείωση της επίδρασης των κοινωνικοοικονομικών δεικτών.
Οι ανισότητες και οι διαβαθμισμένες ανισότητες επιμένουν στα ηλικιωμένα άτομα και δεν έδειξαν να μειώνονται στις μεγαλύτερες ηλικίες. Οι πολιτικές υγείας και τα μέτρα ενίσχυσης των ηλικιωμένων είναι απαραίτητα όπως και τα προγράμματα πρόληψης τα οποία θα πρέπει να εφαρμόζονται σε νεαρή ηλικία ώστε όταν το άτομο φτάσει σε μεγαλύτερη ηλικία να έχει διατηρήσει περισσότερα δόντια. Τα αποτελέσματα της έρευνας είναι σημαντικά και χρήσιμα στον σχεδιασμό, την υιοθέτηση μέτρων αλλά και την εφαρμογή εθνικών προγραμμάτων για την προαγωγή της στοματικής υγείας ενηλίκων και ατόμων 65 ετών και άνω. Θα συμβάλουν στην κατανόηση των παραγόντων κινδύνου για τη θεραπεία και την πρόληψη οδοντοστοματολογικών νοσημάτων και απώλειας δοντιών, αλλά και για τη γενική υγεία, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ατόμων 65 ετών και άνω και επιπλέον θα συμβάλουν στη μείωση των ανισοτήτων στην υγεία.
