Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Ελένη Ρεθυμιωτάκη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Γεώργιος Γιαννόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Βασίλειος Βουτσάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Η παρούσα διπλωματική εργασία συνιστά μια προσπάθεια προσέγγισης και καταγραφής της έννοιας της αποδόμησης, κατά τον θεμελιωτή της, Ζακ Ντερριντά. Απώτερος σκοπός της είναι η ανάδειξη των κύριων σημείων της σκέψης του γαλλοαλγερινού φιλοσόφου, τα οποία φωτίζουν τον τρόπο σύλληψής μας αναφορικά με το δίκαιο και την δικαιοσύνη.
Αποτελεί κοινό τόπο ότι η φιλοσοφική σκέψη και γραφή του Ζακ Ντερριντά παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες στην κατανόηση. Ο πρώτος λόγος έγκειται στο γεγονός της εκπαίδευσής του στην Ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση, οπότε όσοι δεν ομιλούν την γαλλική, παρουσιάζουν περαιτέρω δυσκολία στην ακολουθία της ντερριντιανής σκέψης. Επίσης η φιλοσοφική προσέγγιση του Ντερριντά δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως σύστημα, με αρχή, μέση και τέλος, ώστε ο αναγνώστης να είναι σε θέση να αναλύσει κάθε όρο σαν κομμάτι μιας θεωρίας. Η λογική του Ντερριντά είναι αυτή της αφόρμησης. Αφορμάται από άλλους στοχαστές και ξεκινά έναν διάλογο με εκείνους και με τον εαυτό του. Ο διάλογος αυτός τις περισσότερες φορές καταλήγει σε διατυπώσεις που χρίζουν ερμηνείας και αναστοχασμού. Επομένως, ο αναγνώστης βρίσκεται θα λέγαμε στην «άβολη» θέση της εκ των προτέρων γνώσης των τοποθετήσεων των εν λόγω διανοητών, ώστε να μπορέσει να παρακολουθήσει την συλλογιστική του Ζακ Ντερριντά. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό του φιλοσόφου είναι το ύφος γραφής του, το οποίο απαιτεί την εξοικείωση με τον επονομαζόμενο «ρητορικό λόγο». Στην ανά χείρας εργασία θα γίνει μια προσπάθεια παρουσίασης της αμφισβήτησης του Ζακ Ντερριντά αναφορικά με την δυτική μεταφυσική σκέψη, με τις δυαδικές αντιθέσεις που την χαρακτηρίζουν, αυτό που ο Ντερριντά αποκάλεσε «λογοκεντρισμό», ο οποίος θα σταθεί η αφορμή για την πορεία του προς την έννοια της αποδόμησης. Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι έννοιες δίκαιο και δικαιοσύνη και θα γίνει μια προσπάθεια ανάλυσης της ντερριντιανής θέσης για το αποδομήσιμο δίκαιο και την μη αποδομήσιμη δικαιοσύνη. Το ιδιαίτερα ενδιαφέρον ζήτημα που πραγματεύεται η συγκρουσιακή κατάσταση δικαίου και δικαιοσύνης είναι, ότι αποτελούν δύο έννοιες ετερογενείς αλλά αδιαχώριστες. Ο Ζακ Ντερριντά διαβλέπει την δικαιοσύνη ως ένα άχρονο και αέναο κέλευσμα, το οποίο δεν είναι δυνατόν να ενσαρκωθεί στο κωδικοποιημένο δίκαιο. Ωστόσο, η αντίληψή του αυτή δεν οδηγεί σε υπονόμευση της έννοιας της δικαιοσύνης. Ο Ντερριντά καλεί τον εφαρμοστή του δικαίου να διαφυλάξει την μοναδικότητα, ενικότητα όπως ο ίδιος αποκαλεί της υπό κρίση περίπτωσης, οπότε υποστηρίζει ότι η σύλληψη της άπειρης δικαιοσύνης εμπνέει την διαδικασία της δίκαιης απόφασης. Η συγκρουσιακή αυτή κατάσταση, του αέναου της δικαιοσύνης αφενός και της αναγκαιότητας έκδοσης απόφασης αφετέρου, επιλύεται μέσα από την διαφωρά, δηλαδή την στάθμιση της αναβαλλόμενης δικαιοσύνης με την επιτακτικότητα λήψης απόφασης.
Ο φιλόσοφος ήρθε αντιμέτωπος με ένα πλήθος έντονων επικρίσεων σχετικά με το κατά πόσο επιτρέπει η αποδόμηση την δημιουργία του λόγου για το δίκαιο και τη δικαιοσύνη, καθώς και κατά πόσο η αποσιώπηση ή άρνηση ενασχολήσεως με αυτήν προσεγγίζει και ερμηνεύεται ως μορφή έλλειψη ενδιαφέροντος ή ακόμη και ως εχθρότητα για το δίκαιο και τη δικαιοσύνη. Στο έργο του Ισχύς Νόμου διαφωτίζει τη σχέση αυτή μέσω της ανάδειξης της εξέχουσας θέσης που κατέχει η δικαιοσύνη μέσα στην αποδόμηση όσο και προσελκύοντας κρίσιμες εννοιακές συνθέσεις για την δικαιοσύνη και το δίκαιο. Οι εν λόγω προβληματισμοί διαφαίνονται μέσα από τον προβληματισμό του φιλοσόφου: «Εδώ θα ήθελα να επιδοθώ ακριβώς σ’ αυτό το πράγμα: να δείξω γιατί και πώς αυτό που ονομάζεται συνήθως η αποδόμηση, ενώ φαίνεται ότι δεν απευθύνει το πρόβλημα της δικαιοσύνης δεν κάνει παρά μόνο αυτό, χωρίς όμως να το μπορεί να το κάνει ευθέως αλλά μόνο με τρόπο λοξό. Λοξά, όπως αυτήν ακριβώς τη στιγμή που ετοιμάζομαι να αποδείξω ότι δεν μπορεί να μιλήσει κανείς ευθέως για τη δικαιοσύνη, να θεματοποιήσει ή να αντικειμενοποιήσει τη δικαιοσύνη, να πει «τούτο είναι δίκαιο» και, ακόμη λιγότερο «είμαι δίκαιος» χωρίς να προδώσει αμέσως τη δικαιοσύνη, αν όχι το δίκαιο».
Η σκέψη του Ντερριντά ακολουθεί την ανάγκη της απόδοσης δικαιοσύνης ως ευθύνης προς τον άλλον. Δηλαδή ως επιστέγασμα του σεβασμού της μοναδικότητας της υπό κρίση περίπτωσης, μέσα από μια διαδικασία απορητικών εμπειριών, οι οποίες θα αναλυθούν εκτενώς. Ο εφαρμοστής του δικαίου για τον Ζακ Ντερριντά οφείλει να αποδίδει δικαιοσύνη μέσα από ένα καθήκον, το οποίο ξεπερνάει την έννοια του καθήκοντος, μέσα από μια στάθμιση ανάμεσα στον κανόνα που υποδεικνύει το νομικό σύστημα αφενός και της μη βιωμένης γνώσης αφετέρου, εκεί δηλαδή που δεν υπάρχει κανένας κανόνας να υποδείξει την δίκαιη απόφαση. Η συγκρουσιακή αυτή κατάσταση που βιώνει ο δικαστής, για τον Ντερριντά αποτελεί την στιγμή και την απόδειξη της ταύτισης της δικαιοσύνης με την αποδόμηση.
Ο Ζακ Ντερριντά στο κορυφαίο έργο του Ισχύς Νόμου, προβαίνει σε μια θεμελιακή διάκριση μεταξύ του νόμου και της δικαιοσύνης, της σχέση του υποκειμένου με το δίκαιο, της ύπαρξης ενός ορθού πολιτεύματος συγκριτικά με την ελευσσόμενη δημοκρατία. Ο Ζακ Ντερριντά αποπειράθηκε να εντοπίσει ένα ορθό θεμέλιο πάνω στο οποίο θα δομηθεί η κανονιστικότητα του δικαίου και θα νομιμοποιηθεί το δημοκρατικό πνεύμα στο πλαίσιο της μετανεωτερικότητας , καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η δικαιοσύνη και η δημοκρατία είναι άμεσα συνυφασμένες με τις έννοιες του άπειρου και του αδυνάτου, νοηματοδοτώντας με αυτόν τον τρόπο την δικαιοσύνη που ενσαρκώνεται σε ότι αποκαλείται δίκαιο και στην δημοκρατία ως πολίτευμα.
Η διαλεκτική ανάμεσα στο δίκαιο και τη βία λαμβάνουν χώρα στο έργο του Ζακ Ντερριντά, αποτελώντας ένα πεδίο στοχασμού και δημιουργίας διαφορετικών προσεγγίσεων στην φιλοσοφική σκέψη. Έτσι, επιχειρείται η διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στο δίκαιο και τη βία στη φιλοσοφική σκέψη του Ντερριντά με την αναζήτηση μιας θέσης για τη δικαιοσύνη και το δίκαιο εντός της ντερριντιανής αποδόμησης.
Η διάκριση ανάμεσα στο δίκαιο και την δικαιοσύνη, αλλά και η αποδομιστική διασύνδεση αυτών των ετερογενών και αδιαχώριστων όρων, αποτελεί ακανθώδες ζήτημα για το οποίο θα γίνει προσπάθεια αποτύπωσής του στην εν λόγω εργασία. Η αναζήτηση της δικαιικής νομιμοποίησης στο πεδίο του θεμελίου της αυθεντίας του για το δίκαιο και η προσπάθεια προσέγγισης του περιεχομένου του όρου δικαιοσύνη μέσω πολλών αναφορών αυτής στο έργο του φιλοσόφου αποσκοπούν στην απόδοση ενός επιχειρήματος από τον Ζακ Ντερριντά για την θεμελίωση του δικαίου, την σχέση αυτού με την έννοια της Δικαιοσύνης, καθώς και την συσχέτισή του με την βία.
Η παρούσα εργασία δομείται από τρεις επιμέρους θεματικές ενότητες. Στην πρώτη θεματική ενότητα, θα επιχειρηθεί μια ανάλυση της έννοιας της αποδόμησης και διαπλοκής της με τις έννοιες δίκαιο, δικαιοσύνη, ηθική, υπερ-ηθική. Στην δεύτερη θεματική ενότητα θα γίνει προσπάθεια σύγκρισης της θεωρίας των Σχολών του Φυσικού Δικαίου και του Νομικού Θετικισμού με την δικαιοσύνη (με αναφορά στον επιστημονικό διάλογο Τσάτσου-Μάνεση, στην θεωρητική συζήτηση αναφορικά με το φυσικό δίκαιο, η οποία προέκυψε ως αφορμή των Δικών της Νυρεμβέργης, καθώς και στην ερμηνεία της Αντιγόνης του Σοφοκλή.). Τέλος, στην τρίτη θεματική ενότητα, θα αναδειχθεί ο αναστοχασμός του Ζακ Ντερριντά σχετικά με το αντικείμενο της Κοινωνιολογίας Δικαίου και η πρόσληψή της ως Κοινωνιολογίας της διαφωράς.
