Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Κωνσταντίνος Μαλαφάντης, Καθηγητής, ΠΤΔΕ,ΕΚΠΑ
Ιωάννης Βρεττός, Ομότιμος Καθηγητής ,ΠΤΔΕ,ΕΚΠΑ
Βασιλική Πάτσιου, Καθηγήτρια ,ΠΤΔΕ,ΕΚΠΑ
Θωμάς Μπαμπάλης, Καθηγητής, ΠΤΔΕ ,ΕΚΠΑ
Αικατερίνη Μητραλέξη, Καθηγήτρια του Τμήματος Γερμανικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
Εύη Πετροπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Γερμανικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
Ιωάννα Καρβέλα, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Γερμανικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
Περίληψη:
Περίληψη
Η παρούσα διατριβή έχει ως σκοπό να αναδείξει τις πνευματικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στον γερμανικό και τον νεοελληνικό Διαφωτισμό και ειδικότερα τη συμβολή τους στη διαμόρφωση της νεοελληνικής Παιδείας μέχρι την άφιξη του βασιλιά Όθωνα (1833) και την περίοδο της Αντιβασιλείας (1833-1835) και συγχρόνως να απαντήσει στα ακόλουθα ειδικότερα ερωτήματα: Υπήρξε επίδραση της ελληνικής αρχαιότητας και γραμματείας στον γερμανικό Διαφωτισμό; Κατά την περίοδο του Διαφωτισμού προκύπτουν πνευματικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ Γερμανών φιλοσόφων-παιδαγωγών και νεοελλήνων λογίων; Υπάρχει σχέση μεταξύ της Παιδαγωγικής του γερμανικού Διαφωτισμού και της Παιδαγωγικής των χρόνων του νεοελληνικού Διαφωτισμού και κατά τα επόμενα χρόνια; Πώς εκδηλώνεται ο γερμανικός φιλελληνισμός και σε ποιους τομείς; Πώς κορυφώνεται η πνευματική αλληλεπίδραση και πώς μετασχηματίζεται κατά την πρώιμη οθωνική περίοδο;
Η επανασύνδεση με το αρχαίο κλασικό ιδεώδες και συγχρόνως η αναβίωσή του υπήρξε όραμα του γερμανικού κλασικισμού και ο νεοελληνικός Διαφωτισμός ασπάστηκε σε μεγάλο βαθμό αυτά τα πρότυπα. Στη πρώιμη φάση του που κυριαρχεί η προσωπικότητα του Ευγένιου Βούλγαρη (1716-1806) γίνεται αισθητή η επίδραση των επιγόνων του γερμανικού ορθολογισμού, ενώ σημειώνεται ένας γόνιμος συγκρητισμός ανάμεσα στον αρχαίο και τον νεότερο ελληνισμό. Η αρχαιότητα με τις διάφορες διαστάσεις της αναβιώνει σε πολλά αφηγηματικά κείμενα του γερμανικού Διαφωτισμού. Οι Γερμανοί συγγραφείς και λόγιοι συνθέτουν έναν μυθικό κόσμο πλασμένο με στοιχεία που επιλέγονται από διάφορες ιστορικές περιόδους των δύο φημισμένων πόλεων, της Αθήνας και της Σπάρτης, που αποτέλεσαν πνευματικά κέντρα της ελληνικής αρχαιότητας.
Στη μακρά περίοδο του νεοελληνικού Διαφωτισμού, που υπήρξε, βεβαίως, απότοκο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, χωρίς ωστόσο να τον ακολουθήσει δουλικά, καθώς και από την ειδικότερη αλληλεπίδραση με την ιδεολογία του αντίστοιχου γερμανικού κινήματος, η ώσμωση από τα επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής σκέψης γίνεται φανερή. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει την υιοθέτηση των φιλοσοφικών και παιδαγωγικών αξιών της ελληνικής αρχαιότητας, μέσω του Διαφωτισμού στη Γερμανία, αλλά και την επανάκτησή τους από τον υπόδουλο ελληνισμό, σε μια χρονική περίοδο που χαρακτηρίζεται από τη «μετακένωση» ή τη «μετακομιδή» της γερμανικής γνώσης, αλλά και την ταυτόχρονη ανάκτηση της πατρώας κληρονομιάς, δηλαδή της κλασικής παιδείας, από τον νεότερο ελληνισμό.
Ειδικότερα, κατά τον 18ο αιώνα συντελέστηκε η εισδοχή της γερμανικής (και μέσω αυτής της αρχαίας ελληνικής) φιλοσοφίας, στα ευρύτερα πλαίσια της διαπαιδαγώγησης του Γένους, με σκοπό την οργανική σύνδεσή τους με την πρακτική ζωή. Ο πρακτικός αυτός προσανατολισμός φανερώνεται εν πρώτοις με την προβολή της Ηθικής, του Δικαίου και της κοινωνικής συμπεριφοράς. Σημειωτέον ότι γύρω στα 1750-1770 διαμορφώνονται οι κυρίαρχες τάσεις του νεοελληνικού Διαφωτισμού, ενώ πραγματοποιείται η εισαγωγή της νεωτερικής φιλοσοφίας από τον Ευγένιο Βούλγαρη.
Η μελέτη του έργου των Γερμανών λογίων φαίνεται να αποτελεί ασφαλή οδό προόδου και η μετάφραση ανάγεται σε μέσο μεταφοράς και εκλαΐκευσης των γνώσεων. Οι σχετικές πραγματείες της εποχής, όπως προκύπτουν μέσα από τον γερμανικό εκλεκτικισμό, προβάλουν ένα σύνολο αξιών απαραίτητο για τη διαμόρφωση της νέας ηθικής φυσιογνωμίας του ατόμου. Η ευδαιμονία του ατόμου, που εκφράζεται ως βασική ιδέα του φιλοσοφικού και ηθικού στοχασμού κατά τον 18ο αιώνα, παρουσιάζεται σε συνάρτηση με την παράμετρο της κοινωνικής ισορροπίας. Η ηθική διαπαιδαγώγηση της περιόδου του Διαφωτισμού αποβλέπει στη διάπλαση του ηθικού, μέσου ανθρώπινου τύπου, ενθαρρύνει την τάση της ευχαρίστησης, που απορρέει από την άσκηση της αρετής, για να οδηγηθεί εν τέλει στην ευνομία.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η στροφή σε δημοφιλή έργα της Παιδαγωγικής του γερμανικού Διαφωτισμού, που διοχετεύθηκαν στην ελληνική παιδεία μέσω των μεταφράσεων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Θεσσαλού λόγιου και διδασκάλου Κωνσταντίνου Μ. Κούμα (1777-1836), ο οποίος είχε επηρεαστεί καταλυτικά από τα ρεύματα του γερμανικού «φιλανθρωπισμού» και του «ιδεαλισμού». Οι κανόνες ειδικής μεθοδικής (μεθοδολογίας) του August Hermann Niemeyer (1754-1828), όπως προσλαμβάνονται από τον Κ. Κούμα, επιδρούν ουσιωδώς στη δημιουργία της Παιδαγωγίας του. Ο Joachim Heinrich Campe (1746-1818) αντλεί στο έργο του θεωρίες αγωγής υπό το πρίσμα του αρχαίου ελληνικού στοχασμού για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού και της πνευματικής ολοκλήρωσής του. Τα μορφωτικά μυθιστορήματα του Christian Martin Wieland (1733-1813) μεταφράζονται στα ελληνικά πάλι από τον λόγιο Κ. Κούμα. Μέσα από την ξεχωριστή και πρωτοποριακή συμβολή του δημιουργείται ένας νέος τύπος διδακτικού εγχειριδίου με ανανεωμένη ιεράρχηση παιδαγωγικών αξιών, που φέρει τα χαρακτηριστικά ενός τυπικού γερμανικού «μυθιστορήματος μαθητείας». Τον ίδιο καιρό ο παιδαγωγός Δημήτριος Ν. Δάρβαρης (1757-1823) μεταφράζει, ερανίζεται και συγγράφει από γερμανικές πηγές χρηστοήθειες και γραμματικά εγχειρίδια, που προορίζονται για σχολική χρήση. Η ευδαιμονία, ανάγεται σε κοινό αγαθό. Η ηθική αποκτάται μέσω της σπουδής και της άσκησης.
Ο γερμανικός φιλελληνισμός εξετάζεται στη διατριβή ως ρεύμα αισθητικό και φιλολογικό. Η λατρεία του ελληνικού πολιτισμού και της τέχνης εκφράστηκε με ενθουσιώδεις εκδηλώσεις φιλελληνισμού, από σημαντικούς φιλοσόφους και φιλολόγους της εποχής του γερμανικού Διαφωτισμού. Οι Γερμανοί φιλέλληνες έφταναν στο ελληνικό ζήτημα μέσω της αρχαίας λογοτεχνίας, της ποίησης, της γλώσσας και της τέχνης. Ταυτόχρονα, η υιοθέτηση της γερμανικής ιδεαλιστικής φιλοσοφίας οδήγησε στην αντίληψη μιας ενότητας επιστημών και αποτέλεσε την υψηλότερη έκφραση της καθολικής γνώσης.
Παράλληλα ερευνάται σε ποιον βαθμό, κατά τα χρόνια του νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο σχεδιασμός των κατώτερων σχολείων ακολούθησε τη συλλογιστική της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης των σχολείων της αψβουργικής αυτοκρατορίας. Για τον λόγο αυτό μελετώνται οι σχετικοί νόμοι και τα Βασιλικά Διατάγματα για την εκπαίδευση και διαπιστώνεται ότι έχουν τις απαρχές τους σε νόμους του γερμανικού πρωσικού βασιλείου. Αλλά και η πρόσληψη της Παιδαγωγικής των Φιλανθρωπιστών, με έμφαση στην ωφέλιμη γνώση, εξετάζεται ως φαινόμενο ομοιότητας στα εκπαιδευτικά πράγματα της εποχής.
Σύμφωνα με τα πρώτα σχολικά διατάγματα (1833-1834) εξετάζεται η γερμανική επιρροή στην ελληνική παιδεία και η υιοθέτηση των θέσεών της από τους εκπροσώπους του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Θεμελιώδεις νομικές διατάξεις και κανονισμοί για τα Ελληνικά Σχολεία και τα Γυμνάσια βασίζονται είτε σε παιδαγωγικές προτάσεις Ελλήνων διαφωτιστών, οι οποίοι είχαν δεχθεί γερμανικές επιρροές, είτε σε μεταφράσεις αντίστοιχων γερμανικών διαταγμάτων για την καθιέρωση νέων παιδαγωγικών θεσμών. Για τις προϋποθέσεις φοίτησης στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο (1837) μελετάται η πρόσληψη διατάξεων και θεσμών, που υλοποιείται πάλι με βάση τα πρότυπα ενός βαυαρικού καταστατικού και πρωσικών ακαδημαϊκών νόμων, μέσα στο πνεύμα των ιδεών της Παιδαγωγικής του γερμανικού Διαφωτισμού.
Από τα παραπάνω συνάγεται ότι κατά την περίοδο του νεοελληνικού Διαφωτισμού προκύπτουν πολύ ενδιαφέρουσες και καθοριστικές πνευματικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ κορυφαίων λογίων της γερμανικής διανόησης και πρωτοπόρων νεοελλήνων φιλοσόφων και διδασκάλων. Γίνεται επίσης κατανοητό ότι, εφόσον υφίσταται αυτή η πνευματική αλληλεπίδραση, η σχέση της Παιδαγωγικής του γερμανικού Διαφωτισμού με τη νεοελληνική γραμματεία και παιδεία παραμένει ισχυρή, λειτουργική και γόνιμη για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, κρίσιμο για τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας του νέου ελληνισμού.
Λέξεις-κλειδιά: Γερμανικός Διαφωτισμός, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, πνευματικές αλληλεπιδράσεις Νεοελληνική Εκπαίδευση, φιλοσοφία της παιδείας, ρεύματα αγωγής, γερμανικός φιλελληνισμός, Νεολογισμοί.
Λέξεις-κλειδιά:
Γερμανικός Διαφωτισμός, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, πνευματικές αλληλεπιδράσεις Νεοελληνική Εκπαίδευση, φιλοσοφία της παιδείας, ρεύματα αγωγής, γερμανικός φιλελληνισμός, Νεολογισμοί.
