Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Δήμητρα Λαμπροπούλου, Επίκ. Καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Λίνα Βεντούρα, Καθηγήτρια, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Περίληψη:
Υπήρχε στη μεταπολεμική Ελλάδα μια κρατική μεταναστευτική πολιτική; Κι αν ναι, ποια ήταν αυτή; Αν πάλι δεν υπήρχε, πώς στάθηκε το ελληνικό κράτος απέναντι στο μεταναστευτικό φαινόμενο της περιόδου, που χαράχτηκε στη συλλογική μνήμη του τόπου και στις οικογενειακές ιστορίες των ανθρώπων του με τη λέξη «gastarbeiter»; Υπόθεση εργασίας της παρούσας ΜΔΕ είναι ότι η διαμόρφωση μιας πολιτικής της μετανάστευσης αποτέλεσε ένα κεντρικό πολιτικό διακύβευμα της μεταπολεμικής Ελλάδας, ένα αντικείμενο μόνιμης διαπραγμάτευσης, τόσο στο επίπεδο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής πολιτικής του ελληνικού κράτους της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Σε αυτή τη βάση, το θέμα της παρούσας ΜΔΕ αρθρώνεται γύρω από τις διεργασίες που οδήγησαν στην επιλογή της μεταναστευτικής λύσης ως πολιτικής αντιμετώπισης του κοινωνικού ζητήματος της περιόδου, τις διακριτές φάσεις του σχεδιασμού και της εφαρμογής της, τους τρόπους με τους οποίους αυτή η πολιτική επηρέασε το μεταναστευτικό φαινόμενο και την εξέλιξή του, και, τέλος, τις δημόσιες πραγματεύσεις του μεταναστευτικού ζητήματος. Το χρονικό πλαίσιο αυτής της μελέτης περίπτωσης απορρέει από το ίδιο το θέμα, από το σημείο συνάντησης δύο κομβικών ζητημάτων: την ιστορία των νεωτερικών μεταναστεύσεων, που εμφανίζεται σαν την αντίστροφη όψη του «κοινωνικού ζητήματος» της βιομηχανικής εποχής, και τις πολιτικές χρήσεις της μετανάστευσης ως βιοπολιτικού εργαλείου ελέγχου του πληθυσμού. Ζητήματα, που συγχωνεύτηκαν σε μια κρατικά σχεδιασμένη και διακρατικά ενορχηστρωμένη πολιτική, για πρώτη και ―υπ' αυτούς τους όρους― μοναδική φορά στην ελληνική ιστορία, στο πλαίσιο της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου, από το 1946 έως το 1967.
Αντίθετα, ήταν οι πηγές που όρισαν το θέμα μέσα από τους περιορισμούς τους, αλλά και τον αχαρτογράφητο πλούτο τους. Αυτές αποτελούνται από εκθέσεις των διεθνών οργανισμών που ενορχήστρωσαν την ευρωπαϊκή μεταπολεμική μετανάστευση, και ιδίως τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ) και την Ομάδα Εργασίας για την Εργασιακή Κινητικότητα της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας (ΝΑΤΟ), από συζητήσεις που καταγράφονται στα Πρακτικά της Βουλής, από άρθρα των εφημερίδων Καθημερινή και Ελευθερία, και από επιστημονικές μελέτες οικονομολόγων και κοινωνικών επιστημόνων της περιόδου. Οι τελευταίες απαρτίζονται κυρίως από τη μελέτη του Ξενοφών Ζολώτα για την Τράπεζα της Ελλάδος, με τίτλο «International Labor Migration and Economic Development», και από τις δημοσιεύσεις των περιοδικών Αρχείον Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, Νέα Οικονομία, και Σύγχρονα Θέματα: περιοδικό επιστημονικής έρευνας. Σε βιβλιογραφικό επίπεδο, και στο περιορισμένο εύρος μιας ΜΔΕ, η συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης αντλεί πρωτίστως από την πρόσφατη ελληνική κοινωνική ιστορία. Το κείμενο αυτό συνομιλεί συστηματικά με τη δουλειά της Λίνας Βεντούρα και της Δήμητρας Λαμπροπούλου, καθώς και με τα σχετικά άρθρα της Άννας Μαχαιρά και του Σάββα Ρομπόλη, ενώ παρακολουθεί παράλληλα τους προβληματισμούς που ξεδιπλώνονται στις μελέτες του Γεώργιου Τσομπάνογλου, του Γιώργου Σταθάκη, του Αλέξη Φραγκιάδη, του Ηλία Νικολακόπουλου και της Έφης Αβδελά. Η παρούσα ΜΔΕ εγγράφεται επίσης στο πλαίσιο της μελέτης του μεταπολεμικού μεταναστευτικού καθεστώτος της Ευρώπης, αντλώντας καίρια μεθοδολογικά εργαλεία από μελέτες όπως αυτές των Christoph Rass, Roger Böhning, και Michael Hasenau.
Η δομή της διπλωματικής επιχειρεί να διευκολύνει την παρακολούθηση του φαινομένου. Έτσι, στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η αρχιτεκτονική διάρθρωση του μεταπολεμικού μεταναστευτικού καθεστώτος της Ευρώπης, και η ιδιαίτερη θέση που κατέλαβε η Ελλάδα εντός του ως χώρα εξαγωγής μεταναστών, αναδεικνύοντας την οργανική συνάφεια μεταξύ της εφαρμογής του Σχεδίου Μάρσαλ και της αναδιανομής της πλεονάζουσας εργασίας της Ευρώπης, τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο. Στο δεύτερο κεφάλαιο, όπου παρακολουθούνται οι διαφορετικές φάσεις σχεδιασμού μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα στον ρυθμό των κεντρικών πολιτικών εξελίξεων, αρχίζουν να διαφαίνονται μέσα από τις εννοιολογήσεις αυτής της πολιτικής, ορισμένα νευραλγικά της σημεία, καθώς και η ίδια η βαθμιδωτή εξέλιξη του φαινομένου ― ο αντίκτυπος, εν ολίγοις, αυτής της διεθνούς πολιτικής στο εσωτερικό της χώρας. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο, όπου εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο οι επιστήμονες προβληματοποίησαν τη μετανάστευση, ως κεντρική πλέον έννοια του δημοσίου διαλόγου, αρχίζουν να αποτυπώνονται οι συνδέσεις αυτών των σημείων με τις βασικές εκφάνσεις του ευρύτερου κοινωνικού και οικονομικού προβλήματος της εποχής. Από μια λογική ανάλυσης συστημάτων, συνεπώς, περνάμε σε αυτή της ανάλυσης λόγου και εννοιών, κι έπειτα στην αναπλαισίωσή τους εντός ευρύτερων θεματικών κατηγοριών, αναζητώντας, μέσα από τις σιωπές και τη σκιώδη μορφή του Homo migrans της ελληνικής μεταπολεμικής κοινωνίας, την υλική πραγματικότητα μιας πολιτικής της μετανάστευσης, η οποία αποτέλεσε κεντρικό διακύβευμα για το ελληνικό κράτος της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου.
