Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Όλγα Πανοπούλου-Μαράτου, Ομότιμη καθηγήτρια, Τ.Ε.Α.Π.Η., Ε.Κ.Π.Α., Επιβλέπουσα
Ευστάθιος Παπασταθόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Ψυχολογίας του Παν/μίου Ιωαννίνων, μέλος
Τιτίκα Σάλλα, Ομότιμη καθηγήτρια, Α.Σ.Κ.Τ, μέλος
Λήδα Αναγνωστάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τ.Ε.Α.Π.Η., Ε.Κ.Π.Α.
Δήμητρα Μακρυνιώτη, Καθηγήτρια, Τ.Ε.Α.Π.Η., Ε.Κ.Π.Α.
Ευδοξία Ντεροπούλου-Ντέρου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τ.Ε.Α.Π.Η., Ε.Κ.Π.Α.
Καλλιρρόη Παπαδοπούλου, Επίκουρη καθηγήτρια Τ.Ε.Α.Π.Η., Ε.Κ.Π.Α.
Περίληψη:
Η παρούσα διατριβή έχει ως στόχο τη μελέτη της ειδητικότητας, μέσω της προφορικής ανάκλησης και περιγραφής ειδητικών εικόνων και της σχεδιαστικής αναπαραγωγής τους. Η ειδητικότητα συνιστά ένα σπάνιο και πολυσύνθετο φαινόμενο, κατά το οποίο το άτομο μπορεί να ανακαλέσει την εικόνα ενός οπτικού ερεθίσματος ως οπτικό βίωμα (ειδητική εξεικόνιση) και να το περιγράψει με ακρίβεια και πιστότητα, ακόμα και αν έχει παρέλθει μεγάλο χρονικό διάστημα από την παρατήρησή του. Το ζήτημα της ειδητικότητας έχει απασχολήσει τους ερευνητές από τις αρχές του 20ού αιώνα και έχει αποτελέσει πεδίο έντονων αντιπαραθέσεων, αφενός λόγω της σπανιότητας του φαινομένου και αφετέρου λόγω της ιδιαίτερης φύσης του, των ιδιαίτερων γνωρισμάτων και του τρόπου σχηματισμού μιας ειδητικής εικόνας σε σύγκριση με άλλες μορφές οπτικών εικόνων όπως είναι το μετείκασμα, η νοερή εικόνα και η μνημονική εικόνα. Έχει εξεταστεί ποικιλοτρόπως μέσα από κλινικές και εργαστηριακές μελέτες καθώς και από τη σκοπιά διαφόρων θεωρητικών προσεγγίσεων. Η συντριπτική πλειονότητα των μελετών στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην προφορική ανάκληση της ειδητικής εικόνας.
Η έννοια της ειδητικότητας, διαχρονικά, έχει συνδεθεί με το σπάνιο είδος μνήμης, την ειδητική μνήμη. Η ειδητική μνήμη δεν έχει μελετηθεί εκτενώς στο γενικό πληθυσμό, παρά μόνο σε σπάνιες ολιγομελείς ομάδες ατόμων.
Σύμφωνα με την διεθνή βιβλιογραφική επισκόπηση, η ειδητική μνήμη έχει συσχετιστεί και με την οπτική μνήμη ατόμων με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (Δ.Α.Φ.). Τα αυτιστικά άτομα που παρουσιάζουν ανεπτυγμένες δεξιότητες στη ζωγραφική, με παραγωγή υψηλής ποιότητας ρεαλιστικών σχεδίων, ονομάζονται «αυτιστικοί καλλιτέχνες». Οι μελέτες, όμως που εξετάζουν συστηματικά τα σχεδιαστικά έργα των «αυτιστικών καλλιτεχνών» και διερευνούν την οπτική μνήμη τους μέσω της ζωγραφικής δεν εστιάζουν στις διαδικασίες προφορικής ανάκλησης των οπτικών ερεθισμάτων.
Η παρούσα έρευνα ακολουθεί ποιοτική μεθοδολογική προσέγγιση και επιλέχθηκε για να επιτρέψει την εις βάθος και πολυεπίπεδη μελέτη των διαδικασιών που συνδέονται με την ειδητική μνήμη. Λαμβάνοντας υπόψη τη σπανιότητα εμφάνισης του φαινομένου της ειδητικότητας τόσο σε γενικό πληθυσμό παιδιών, όσο και σε πληθυσμό ατόμων με Δ.Α.Φ., η μέθοδος που επιλέχθηκε για τη μελέτη της ειδητικής μνήμης είναι η μελέτη περίπτωσης παιδιού με Δ.Α.Φ., μέσω της προφορικής ανάκλησης και της σχεδιαστικής αναπαραγωγής σε βάθος χρόνου. Για την επίτευξη του στόχου η έρευνα, υλοποιήθηκε σε τρεις διακριτές φάσεις:
Η πιλοτική έρευνα
Περιλάμβανε την αξιολόγηση της ειδητικής μνήμης σε δύο παιδιά με Δ.Α.Φ. που διέθεταν πολύ καλή σχεδιαστική ικανότητα («Ιάσονας», 10 ετών και «Δάφνη», 9 ετών) και σε ομάδα ελέγχου 22 παιδιών αντίστοιχης ηλικίας, φύλου και σχολικής φοίτησης εκ των οποίων 12 τυπικής ανάπτυξης και 10 με αυτισμό. Αφού παρατήρησαν έξι (6) εικόνες, κάθε μια ξεχωριστά, για 20 δευτερόλεπτα στη συνέχεια κλήθηκαν να απαντήσουν σε συγκεκριμένες ερωτήσεις που αφορούσαν τις εικόνες. Η Δάφνη δεν ακολούθησε τις οδηγίες και δεν θέλησε να συνεργαστεί με την ερευνήτρια. Ο Ιάσονας απάντησε με επιτυχία σε όλες τις ερωτήσεις και συνεργάστηκε με μεγάλη προθυμία. Η Δάφνη παρέμεινε κατά την Β΄ φάση της έρευνας, καθώς μπορούσε να αναπαράγει σχεδιαστικά, ακόμα και μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα, τις εικόνες που είχε παρατηρήσει σε βιβλία και κινούμενα σχέδια.
Η διερεύνηση του είδος των ερεθισμάτων και των σχεδιαστικών αναπαραγωγών
Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης, η οποία διήρκησε πάνω από έναν χρόνο, αξιολογήθηκαν οι σχεδιαστικές αναπαραγωγές των δυο παιδιών με Δ.Α.Φ. (Ιάσονας και Δάφνη). Συγκεκριμένα, χορηγήθηκαν μια σειρά από οπτικά ερεθίσματα (εικονογραφημένες εικόνες, κόμικς, τρισδιάστατα αντικείμενα, κινούμενες εικόνες-βίντεο) και λεκτικά ερεθίσματα (αποσπάσματα κειμένων, ποιήματα) στα δυο παιδιά, τα οποία, αφού τα παρατήρησαν για μικρό χρονικό διάστημα, τα αναπαρήγαγαν σχεδιαστικά από μνήμης άμεσα, 1 εβδομάδα, 3 μήνες και 1 χρόνο μετά την παρουσίαση του ερεθίσματος. Εκτιμώντας την ανταπόκριση των δυο παιδιών, αποφασίστηκε να συμμετάσχει μόνο ο Ιάσονας στην κύρια έρευνα.
Κύρια έρευνα: μελέτη περίπτωσης
Στην τρίτη φάση της έρευνας, που αποτελεί την κύρια μελέτη, διερευνήθηκε η ειδητικότητα με την εφαρμογή δύο διακριτών τεχνικών αναπαραγωγής των ειδητικών εικόνων. Η πρώτη βασίζεται στην προφορική ανάκληση οπτικών ερεθισμάτων, ενώ η δεύτερη στη σχεδιαστική αναπαραγωγή τους. Οι ανακλήσεις των οπτικών ερεθισμάτων πραγματοποιήθηκαν: (α) αμέσως μετά την παρατήρηση του οπτικού ερεθίσματος, και (β) μια εβδομάδα αργότερα. Παρουσιάστηκαν τα εξής επτά (7) οπτικά ερεθίσματα:
ένα πραγματικό κτίριο, εκ του φυσικού,
μια φωτογραφία ενός άγνωστου κτιρίου,
δυο πρωτότυπα εικονογραφημένα σχέδια, τα οποία σχεδιάστηκαν
από έμπειρη εικονογράφο για τις ανάγκες της παρούσας έρευνας
δυο κόμικς
το Σύνθετο Σχήματος (Complex Figure) Rey-Osterrieth,
Στα οπτικά ερεθίσματα συμπεριλήφθηκε και το έργο αντιγραφής και μνημονικής ανάκλησης του Σύνθετου Σχήματος (Complex Figure) Rey-Osterrieth, το οποίο αξιολογήθηκε μόνο μέσω της σχεδιαστικής αναπαραγωγής, όπως απαιτούν οι οδηγίες της χορήγησης του τεστ.
Τα ευρήματα της κύριας μελέτης καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο Ιάσονας διαθέτει εξαιρετική ειδητική αντίληψη και μνήμη, οι οποίες εκφράζονται τόσο μέσω της προφορικής περιγραφής των ερεθισμάτων όσο και μέσω της σχεδιαστικής αναπαραγωγής τους.
Αναδείχθηκε, επίσης, η ικανότητα του Ιάσονα για εξεικόνιση καθώς, κατά τη σχεδιαστική αναπαραγωγή μια εβδομάδα μετά ανακαλούσε ταυτόχρονα δύο ειδητικές εικόνες: του αρχικού ερεθίσματος και της πρώτης δικής του σχεδιαστικής αναπαραγωγής, τις οποίες συνέκρινε μεταξύ τους, με αποτέλεσμα οι δεύτερες σχεδιαστικές αναπαραγωγές να εμφανίζονται βελτιωμένες σε σύγκριση με τις αρχικές.
Διαπιστώθηκε ότι η ειδητική ικανότητα δεν συνιστά «φωτογραφική μνήμη», αφού στα σχέδια του παιδιού παρατηρήθηκαν ανακατασκευές και μετασχηματισμοί, μικρά σφάλματα ή/και ελλείψεις σε ορισμένες λεπτομέρειες, αλλά και προσθήκες στοιχείων που δεν υπήρχαν στο αρχικό ερέθισμα.
Προτείνεται περαιτέρω διερεύνηση της ειδητικής ικανότητας σε παιδιά με Δ.Α.Φ. με στόχο την αξιοποίηση των ευρημάτων για την εκπαίδευση της συγκεκριμένης ομάδας παιδιών, μέσω του σχεδιασμού ειδικά προσαρμοσμένων εκπαιδευτικών παρεμβάσεων.
Λέξεις-κλειδιά: Ειδητικότητα, ειδητική μνήμη, ειδητική εικόνα, εξεικόνιση, Δ.Α.Φ., παιδικό σχέδιο, σύνδρομο «savant»
