Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Ελίνα (Ελένη) Μουσταΐρα, Καθηγήτρια, Τμήμα Νομικής, ΕΚΠΑ
Φίλιππος Βασιλόγιαννης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Νομικής, ΕΚΠΑ
Ανδρέας Χέλμης, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νομικής, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Τα πολιτιστικά αγαθά αποτελούν μαρτυρία της ανθρώπινης εξέλιξης, υλική έκφραση
της δημιουργίας ατόμων, ομάδων και κοινωνιών με συμβολική σημασία, καλλιτεχνική
διάσταση και πολιτιστική αξία που απορρέουν ή εκφράζουν πολιτιστικές ταυτότητες.
Αγαθά που «κληρονομούμε» από τους προγόνους και ως «θεματοφύλακες» οφείλουμε
να διαφυλάξουμε και να παραδώσουμε στις επόμενες γενιές. Η σκόπιμη καταστροφή
εκατοντάδων ιστορικών μνημείων, θρησκευτικών χώρων και άλλων στοιχείων της
πολιτιστικής κληρονομιάς στην Κύπρο και την πρώην Γιουγκοσλαβία, που έλαβε το
χαρακτήρα πολιτιστικής γενοκτονίας, και πρόσφατα στο Κόσσοβο, το Ιράκ, τη Λιβύη,
τη Συρία και το Μάλι, οι λεηλασίες σε μουσεία και άλλους πολιτιστικούς χώρους κατά
τη διάρκεια ένοπλων συρράξεων, και από την άλλη πλευρά, η κατεδάφιση
πολιτιστικών αγαθών στο όνομα της θρησκευτικής καθαρότητας- όπως οι Βούδες του
Μπαμιγιάν στο Αφγανιστάν, αλλά και λιγότερο γνωστά ‘θύματα’ στη Σαουδική
Αραβία και αλλού-, παράλληλα με το πάγιο αίτημα της Νεφερτίτης, των Μαρμάρων
του Παρθενώνα και των ‘πατρογονικών πνευμάτων’ των αυτοχθόνων να επιστρέψουν
στον τόπο τους, σηματοδοτούν τον αφετηριακό προβληματισμό της παρούσας
διπλωματικής εργασίας. Στις περιπτώσεις αυτές, η κλασσική αντίληψη της προστασίας
των υλικών στοιχείων του πολιτισμού, που θέτει το κυρίαρχο κράτος στο επίκεντρο της
πολιτιστικής προστασίας αναμετράται με το άτομο ως φορέα δικαιωμάτων και
υποχρεώσεων, σηματοδοτεί το πέρασμα στην ανθρώπινη διάσταση της σύγχρονης
πολιτιστικής προστασίας. Έναν νέο τρόπο προσέγγισης της προστασίας των
πολιτιστικών αγαθών που επανατοποθετεί ουσιαστικά το πολιτιστικό αγαθό στο
φυσικό περιβάλλον του, ως αφήγημα της ανθρώπινης δημιουργίας, εξέλιξης και
ιστορίας και τελικά στοιχείο της ταυτότητας κάθε ατόμου, ομάδας, λαού, αλλά και της
ανθρωπότητας, επιβεβαιώνοντας ότι ο πολιτισμός αποτελεί συστατικό στοιχείο της
ανθρώπινης ύπαρξης. Μέσα από την επαναπροσέγγιση της διεθνούς προστασίας των
πολιτιστικών αγαθών, το κράτος δεν περιθωριοποιείται. Αντιθέτως, καλείται και
αναγκάζεται να διαδραματίσει ενεργό ρόλο, υλοποιώντας την υποχρέωση που έχει
αναλάβει για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών στο έδαφός του, αλλά και εκτός
αυτού π.χ.στο διεθνή βυθό, διαφυλάσσοντας τον πλουραλισμό της παγκόσμιας
πολιτιστικής κληρονομιάς με τελικό αποδέκτη την ανθρωπότητα στο σύνολό της και
τις μελλοντικές γενιές.
Η προστασία των πολιτιστικών αγαθών κατά τη διάρκεια ένοπλης σύρραξης
προηγήθηκε χρονικά της γενικής προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, με στόχο
την διαφύλαξη της κληρονομιάς της ανθρωπότητας, παράγοντα ενίσχυσης της
μεταπολεμικής ειρήνης και ανάπτυξης. Η αυξημένη ανάγκη προστασίας της
πολιτιστικής κληρονομιάς οδήγησε σ’ ένα σύνθετο πλέγμα συμβατικών και εθιμικών
κανόνων, όπου οι υποχρεώσεις διαβαθμίζονται ανάλογα με τη σημασία του εκάστοτε
αγαθού. Επιπρόσθετα, ο προσδιορισμός των πολιτιστικών αγαθών έθεσε τις βάσεις για
τον εννοιολογικό προσδιορισμό τους στο σύγχρονο διεθνές δίκαιο. Παρά την ύπαρξη
κανόνων, ωστόσο, δεν υπάρχει εμπόλεμη σύγκρουση χωρίς βλάβη ή απώλεια
πολιτιστικών αγαθών. Αξίζει να σημειωθεί παρά την ετοιμότητα της UNESCO να
αναλάβει δράση, ότι η αποστολή ad hoc επιτόπιων επιτροπών εμπειρογνωμόνων
αποτελεί συνάρτηση της συναίνεσης του κράτους, των δεδομένων δυνατοτήτων του οργανισμού αλλά και των συνθηκών ασφαλείας στο πεδίο. Στο πλαίσιο αυτό,
σημαντικός είναι και ο ρόλος ειδικευμένων ΜΚΟ, όπως του ICOM ICOMOS, και της
Διεθνούς Επιτροπής Κυανούς Ασπίδας, που έχει αποκτήσει συμβουλευτικό ρόλο με το
Δεύτερο Πρωτόκολλο της Χάγης, καθώς πραγματοποιούν επισκέψεις στο πεδίο
ενισχύοντας την διεθνή πληροφόρηση για την κατάσταση των πολιτιστικών μνημείων
εν καιρώ πολέμου, και αναλαμβάνουν δράση για την υλοποίηση έργων
αποκατάστασης. Η υποχρέωση επανόρθωσης αποτελεί άμεση συνέπεια της έγερσης
της διεθνούς ευθύνης για παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου, καθώς η υλοποίησή της
παραμένει μία από της μεγαλύτερες προκλήσεις στο πεδίο του διεθνούς δικαίου.
Η αναγόρευση της καταστροφής ή βλάβης των πολιτιστικών αγαθών σε έγκλημα
πολέμου ή έγκλημα κατά της ανθρωπότητας όταν οι εν λόγω ενέργειες στρέφονται
κατά συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων, έχουν ενισχύσει σημαντικά την
προστασία των πολιτιστικών αγαθών, ενώ επιβεβαιώνουν την αμφίδρομη σχέση
αγαθών και ανθρώπου. Ο «εξανθρωπισμός» του διεθνούς δικαίου επηρέασε
καταλυτικά και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μέσα από τη μελέτη
των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του ανθρωπιστικού δικαίου, αποτυπώθηκε η
αμφίδρομη σχέση προστασίας ατόμου και «πολιτιστικών αγαθών». Έτσι, στην ‘νέα
ανθρωπιστική τάξη, το άτομο από ωφελούμενο της προστασίας της πολιτιστικής
κληρονομιάς μετατρέπεται σε ενεργό δρώντα στο πεδίο του διεθνούς δικαίου.
Επιφορτίζεται έτσι με δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις προστασίας της πολιτιστικής
κληρονομιάς....
Λέξεις-κλειδιά:
Πολιτιστικά αγαθά, πολιτισμική βιογραφία αγαθών, Πολιτιστική ιδιοκτησία, πολιτιστική κληρονομιά, Επιστροφή, Απόδοση, Επαναπατρισμός, Διεκδίκηση πολιτιστικών αγαθών, πολιτιστικός διεθνισμός, πολιτιστικός εθνικισμός, Διεθνής δικαιοδοσία, Εφαρμοστέο Δίκαιο.
