Περίληψη:
Η παρούσα διπλωματική πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος «Παγκόσμια Υγεία – Ιατρική των Καταστροφών» της Ιατρικής Σχολής του, ΕΚΠΑ. Το αντικείμενο της είναι η διερεύνηση του τρόπου αντιμετώπισης των διεμφυλικών ατόμων από το Εθνικό Σύστημα Υγείας στην Ελλάδα. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στις διακρίσεις που αντιμετωπίζουν τα διεμφυλικά άτομα στην πρόσβασή τους στις υπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα, στις κατηγορίες των διακρίσεων που υφίστανται και στο πως αυτές οι διακρίσεις επηρεάζουν την ποιότητα ζωής τους.
Απώτερος στόχος της παρούσας διπλωματικής είναι να τονίσει την ανάγκη για περαιτέρω μελέτη και συγκέντρωση στοιχείων σε πανελλαδικό επίπεδο για τα άτομα αυτά και να αναδείξει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην κοινωνία γενικότερα, δυσκολίες οι οποίες αυξάνονται δραματικά στο επίπεδο των υπηρεσιών υγείας. Επιπλέον, μέσα από την παρούσα διπλωματική, επιδιώκεται να αναδειχθεί η πολυπλοκότητα των αλλαγών που πρέπει να συντελεστούν ώστε η κοινωνία να περάσει από την δυαδική αντίληψη των φύλων σε μια αντίληψη φάσματος φύλων.
Αρχικά δίνονται κάποιες εννοιολογικές διευκρινίσεις σχετικά με την ταυτότητα φύλου, προκειμένου να γίνει κατανοητό για ποια άτομα από την ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα αφορά, αλλά και για να υπάρξει μια ουσιαστική κατανόηση των όσων θα αναπτυχθούν στη συνέχεια της εργασίας. Ειδικότερα, επιχειρείται η αποσαφήνιση των όρων που έχουν διατυπωθεί σε σχέση με το φύλο και τα έμφυλα στερεότυπα, της έμφυλης ταυτότητας και του σεξουαλικού προσανατολισμού του ατόμου, αλλά και μια σύντομη περιγραφή της διαμόρφωσης της κοινότητας των διεμφυλικών (transgender) ατόμων μέσα στα χρόνια.
Για λόγους διευκόλυνσης ανάγνωσης της περίληψης αυτής αναφέρεται εδώ εν συντομία ότι ο όρος «Διεμφυλικά ή transgender άτομα» περιγράφει τα άτομα που το φύλο τους δεν συμβαδίζει με αυτό που τους έχει καταχωρηθεί/αποδοθεί κατά τη γέννηση. Ο όρος περιλαμβάνει άτομα σε όλο το φάσμα του φύλου και όχι μόνο άτομα στο δυαδικό σύστημα του αρσενικού και του θηλυκού. Παλαιότερα γινόταν χρήση του όρου «transexual», ωστόσο δε χρησιμοποιείται πλέον λόγω στιγματισμού. Η περιγραφή γίνεται πλέον με τον όρο «τρανς» (trans).
Στη συνέχεια η προσοχή επικεντρώνεται σε μία γενική επισκόπηση της κατάστασης των διεμφυλικών ατόμων σε άλλες χώρες, τα προβλήματα υγείας που έχουν και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν όταν αναζητούν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Τα αποτελέσματα αυτής της επισκόπησης, τα οποία αξιοποιούνται στη συνέχεια και για την κατανόηση και σύγκριση με αυτά που αναδείχθηκαν στην Ελλάδα, καταδεικνύουν τις δυσκολίες που έχουν τα διεμφυλικά άτομα στην ιατρική περίθαλψη, κυρίως γιατί το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό δεν γνωρίζει ζητήματα που αφορούν α) στις διάφορες διαδικασίες επαναπροσδιορισμού φύλου (εγχειρήσεις και ορμονοθεραπείες), β) σε συγκεκριμένα προβλήματα υγείας, όπως αυτά που προκύπτουν κατά τη διάρκεια και μετά από τις διαδικασίες επαναπροσδιορισμού φύλου, ή/και προβλήματα υγείας που μπορεί να μην είναι ευκόλως διακριτά π.χ. καρκίνος του προστάτη σε τρανς γυναίκες και γ) στην ορθή χρήση της ορολογίας. Περαιτέρω πολλά παραδείγματα τρανσφοβικής συμπεριφοράς από το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό περιγράφονται στην διεθνή βιβλιογραφία, που εντείνουν το φόβο και τη διστακτικότητα των διεμφυλικών ατόμων κατά τις επισκέψεις τους σε μονάδες ιατρικής περίθαλψης. Από την επισκόπηση αυτή αναδεικνύονται και δύο άλλα ζητήματα, τα οποία θεωρούνται σοβαρά εμπόδια στην ποιότητα ζωής των διεμφυλικών ατόμων, το ένα είναι το υψηλό κόστος που απαιτούν οι διαδικασίες επαναπροσδιορισμού φύλου και το άλλο ο περιορισμένος αριθμός ιατρών και ιατρικών δομών που εξειδικεύονται στις διαδικασίες επαναπροσδιορισμού του φύλου.
Για την αποτύπωση των ανισοτήτων που αντιμετωπίζουν τα διεμφυλικά άτομα στην Ελλάδα κατά την πρόσβασή τους στις υπηρεσίες υγείας πραγματοποιήθηκε συστηματική ανασκόπηση 2306 άρθρων από το 2016 και μετά, στην αγγλική γλώσσα. Από την ανασκόπηση των άρθρων, τα οποία αντλήθηκαν από τρείς διαφορετικές βάσεις δεδομένων (Science Direct, Scopus, Google Scholar) αναδείχθηκαν τέσσερα άρθρα - έρευνες που αφορούν στον Ελλαδικό χώρο, τα διεμφυλικά άτομα και την πρόσβασή τους στις υπηρεσίες υγείας. Ο περιορισμένος αριθμός των άρθρων καταδεικνύει και τον περιορισμένο αριθμό των ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί για τα διεμφυλικά άτομα και για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν όταν απευθύνονται στις υπηρεσίες του συστήματος υγείας στην Ελλάδα. Ειδικότερα, από τα άρθρα που εντοπίστηκαν από την ανασκόπηση προκύπτει ότι οι αναφορές είτε αφορούν στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα γενικά (Giannou et al., 2020), είτε στα εμπόδια που αντιμετωπίζουν τα διεμφυλικά άτομα σε παγκόσμιο επίπεδο (Transcare project, 2021), είτε αναφέρονται σε συγκεκριμένα προβλήματα των διεμφυλικών ατόμων στην Ελλάδα, π.χ. η έρευνα του Voultsos et al. (2020) η οποία ασχολείται με την τεκνοθεσία από διεμφυλικά άτομα, ή το άρθρο της Kalerante (2019), που αφορά στα δικαιώματα των διεμφυλικών σε σχέση με την εκπαίδευση.
Επιπλέον, με τη βοήθεια του εργαλείου «John Hopkins Nursing Evidence – Practice research appraisal tool» πραγματοποιήθηκε και ποιοτική αξιολόγηση των τεσσάρων ερευνών που ανακτήθηκαν από τον ιστό. Ωστόσο, λόγω του μικρού όγκου πληροφοριών, δεν ήταν δυνατή η εξαγωγή ιδιαίτερα αναλυτικών στοιχείων για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα διεμφυλικα άτομα στην Ελλάδα, όταν απευθύνονται στο Εθνικό Σύστημα Υγείας.
Από αυτές τις περιορισμένες έρευνες και από αυτές που αξιοποιήθηκαν στην παρούσα διπλωματική και αφορούν στην παγκόσμια κατάσταση ως προς τις ανισότητες που αντιμετωπίζουν τα τρανς άτομα στις υπηρεσίες υγείας, παρουσιάζονται στη συνέχεια κάποια βασικά συμπεράσματα.
Μια γενική παρατήρηση που προκύπτει είναι ότι τα τρανς άτομα αντιμετωπίζουν διακρίσεις και περιθωριοποίηση στα περισσότερα αναπτυγμένα κράτη του Δυτικού κόσμου, (Η.Π.Α. Ηνωμένο Βασίλειο, Δυτική και Κεντρική Ευρώπη) που οφείλονται, κατά ένα μεγάλο μέρος, στη μη αποδοχή ατόμων με διαφορετικό φύλο από αυτό που τους έχει αποδοθεί κατά τη γέννηση τους. Διαπιστώθηκε τα διεμφυλικά άτομα αντιμετωπίζονταν ως ασθενείς με ψυχικές διαταραχές και ότι οι περισσότερες έρευνες από ψυχιάτρους και ιατρούς άλλων ειδικοτήτων υποστήριζαν το παραπάνω. Τα επίσημα εγχειρίδια DVM και ICD, που δημιουργήθηκαν για να καθοδηγούν τους ιατρούς σε ορθή διάγνωση κατέτασσαν τα τρανς άτομα σε κατηγορίες, όπως άτομα με διαταραχή ταυτότητας φύλου, όρος που πρόσφατα αντικαταστάθηκε από τον όρο δυσφορία φύλου σε μια προσπάθεια περιορισμού του στίγματος. Επιπλέον, η αντιμετώπιση της διεμφυλικότητας ως ψυχικής ασθένειας οδηγούσε και στην «επιδιόρθωση» αυτής με διάφορες μεθόδους για την επαναφορά του ατόμου, στο «φυσιολογικό» του φύλο. Παρόμοια αντιμετώπιση από τον ιατρικό κόσμο είχαν και τα άτομα με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό από τον κοινωνικά αναμενόμενο π.χ. ομοφυλόφιλοι. Φαίνεται λοιπόν ότι στο εγγύς παρελθόν η ιατρική κοινότητα «υποστήριξε επιστημονικά» την έκφραση φοβικών και εχθρικών στάσεων απέναντι στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα και οδήγησε στην παθολογικοποίηση της σεξουαλικότητας και του φύλου τους. Αυτό είχε ως συνέπεια την κοινωνική περιθωριοποίηση της τρανς κοινότητας και την πρόκληση μιας σειράς προβλημάτων, ένα από τα οποία είναι και η ελλιπής ιατροφαρμακευτική τους περίθαλψη.
Ειδικότερα όσον αφορά στα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση για τις διακρίσεις που υφίστανται τα άτομα στις υπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα, επισημαίνονται συνοπτικά τα παρακάτω.
Καταρχάς, το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό και ολόκληρο το Εθνικό Σύστημα Υγείας, λειτουργεί με βάση τη δυαδικότητα των φύλων «άρρεν» και «θήλυ» χωρίς να επιτρέπει την αναγνώριση άλλων φύλων και εκφράσεων. Αυτό δυσκολεύει τόσο τα διεμφυλικά άτομα να εκφραστούν «ορθά» ως προς το φύλο που είναι, όσο και το σύστημα υγείας να καταγράψει σωστά τα άτομα αυτά και τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζουν. Επιπλέον, ως ένα μεγάλο πρόβλημα αναφέρεται και η συμπεριφορά του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού, είτε λόγω άγνοιας και έλλειψης εκπαίδευσης ως προς τα ιατρικά προβλήματα και τις ανάγκες που έχουν τα διεμφυλικά άτομα, και ως προς την ορθή χρήση της γλώσσας, είτε σκόπιμα, λόγω της πεποίθησης ότι υπάρχουν και πρέπει να υπάρχουν μόνο δύο φύλα και κάθε άλλη περίπτωση αποτελεί παρέκκλιση ή και διαταραχή. Αυτή αντίληψη φαίνεται να βρίσκει έρεισμα και στη Εκκλησιά, η οποία επηρεάζει σημαντικά τις στάσεις της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Δεν είναι λίγες οι φορές, που η Εκκλησία μέσα από δηλώσεις διαφόρων σημαντικών εκπροσώπων της έχει αναφερθεί στα διεμφυλικά άτομα και εν γένει στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα με δυσμενή σχόλια. Εκτός από τη Εκκλησιά και η άνοδος ακροδεξιών κομμάτων (αποτέλεσμα εν μέρει και της βαθιάς οικονομικής κρίσης) δημιούργησε ακόμα μεγαλύτερο φόβο για την ελεύθερη έκφραση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, καθώς οι ομοφοβικές και τρανσφοβικές επιθέσεις από τέτοιες ομάδες στην κοινότητα ήταν/είναι συχνό φαινόμενο στην ελληνική κοινωνία.
Ο αντίκτυπος του φόβου που βιώνουν τα διεμφυλικά άτομα όσον αφορά στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη τους, εκφράζεται με την άρνηση αποκάλυψης του πραγματικού τους φύλου κατά την πρόσβασή τους στις υπηρεσίες υγείας, με την αποφυγή ή καθυστέρηση των επισκέψεων για τους ετήσιους ελέγχους ρουτίνας. Επιπρόσθετο πρόβλημα αποτελεί και η έλλειψη πληροφόρησης των ίδιων των τρανς ατόμων ως προς τα προβλήματα υγείας που πιθανά θα αντιμετωπίσουν κατά τις διαδικασίες επαναπροσδιορισμού φύλου (χειρουργεία, ορμονοθεραπείες, κτλ, όσο και χρόνιων παθήσεων π.χ ο καρκίνος του μαστού ή καρκίνος του τραχήλου της μήτρας ή του προστάτη). Η έλλειψη πληροφόρησης πιθανώς να οφείλεται και αυτή στην περιθωριοποίηση των τους και στην μη εξειδίκευση των ιατρών σε αυτά τα προβλήματα υγείας.
Η ιδιωτικοποίηση μεγάλου εύρους υπηρεσιών της ιατρικής περίθαλψης και η μη κάλυψη του κόστους των διαφόρων χειρουργείων επαναπροσδιορισμού φύλου από την κοινωνική ασφάλιση αποτελούν επιπλέον δυσκολίες για τα διεμφυλικά άτομα, μεγάλος αριθμός των οποίων αντιμετωπίζει και οικονομικά προβλήματα.
Ένα άλλο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι δεν υπάρχει ακριβής καταγραφή και εικόνα των διεμφυλικών ατόμων στην Ελλάδα και της ποιότητας ζωή τους. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία ένας μεγάλος αριθμός διεμφυλικών ατόμων, σε παγκόσμιο επίπεδο, ζει στα όρια της φτώχιας, αναγκάζεται σε σεξεργασία για να επιβιώσει, μαστίζεται από ασθένειες όπως το AIDS και είναι επιρρεπής σε καταχρήσεις εξαρτησιογόνων ουσιών. Αυτές οι χρόνιες καταστάσεις προκαλούν με τη σειρά τους νοσήματα όπως διάφορους καρκίνους και παθήσεις από καταχρήσεις, κατάθλιψη, αυτοτραυματισμούς, διαταραχές βάρους, κτλ. Οι συνθήκες αυτές επιδεινώνονται όταν προστίθενται και άλλοι παράγοντες περιθωριοποίησης και στίγματος, όπως η εθνικότητα, το χρώμα, η ηλικία, κτλ.
Στην παρούσα διπλωματική παρουσιάζονται κάποιες προτάσεις οι οποίες απορρέουν από τη διεθνή πρακτική, ως προς το τι θα μπορούσε να γίνει προκειμένου να υπάρξει βελτίωση στον τρόπο με τον οποίο το Εθνικό Σύστημα Υγείας διαχειρίζεται τα διεμφυλικά άτομα.
Ενδεικτικά αναφέρονται:
Η ανάγκη για συστηματική καταγραφή των διεμφυλικών ατόμων που ζουν στην Ελλάδα και των ιατροφαρμακευτικών τους αναγκών. Με τον τρόπο αυτό θα είναι πιο εύκολο να σχεδιαστούν και υλοποιηθούν εκπαιδευτικά σεμινάρια και ειδικά μαθήματα για το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό στα Πανεπιστήμια και σε άλλες εκπαιδευτικές δομές, τα οποία θα παρέχουν τεκμηριωμένη και εξειδικευμένη ιατρική γνώση για τα διεμφυλικά άτομα, θα πραγματεύονται ζητήματα ορολογίας, θα αναπτύσσουν τεχνικές προσέγγισης και συμπεριφοράς προς αυτά τα άτομα κ.ά. Διαπιστώθηκε, ότι η εξειδικευμένη εκπαίδευση των ιατρών, νοσηλευτριών/ών και λοιπού προσωπικού που εργάζεται στο σύστημα υγείας είναι απαραίτητη για την εξάλειψη των ανισοτήτων που αντιμετωπίζουν τα διεμφυλικά άτομα στο σύστημα υγείας
Η προσθήκη επιπλέον εκφράσεων φύλου και επιλογών φύλου για τα τρανς (και όχι μόνο) άτομα, στα διάφορα συστήματα καταγραφής ασθενών που συμπληρώνονται κατά την επίσκεψη τους στο Εθνικό Σύστημα Υγείας και στις διάφορες ιδιωτικές δομές υγείας. Η ορθή καταγραφή των ασθενών είναι απαραίτητη προϋπόθεση, τόσο για την αποτύπωση του πληθυσμού και των νοσημάτων, όσο και για τη συμπεριληπτικότητα, την εξάλειψη των διακρίσεων και τη μείωση του φόβου έκφρασης του πραγματικού φύλου.
Η δημιουργία εξειδικευμένων ιατρικών δομών στις οποίες θα εργάζεται προσωπικό το οποίο θα έχει ιατρική γνώση επί των διαδικασιών επαναπροσδιορισμού φύλου και των εν δυνάμει προβλημάτων που μπορεί να προκύπτουν από αυτή τη διαδικασία.
Η ενημέρωση των τρανς ατόμων για τις υπηρεσίες υποστήριξης και αντιμετώπισης των αισθημάτων φόβου που έχουν αναπτύξει και του στιγματισμού που έχουν υποστεί, για τα προβλήματα υγείας που μπορεί να προκύψουν μετά από χειρουργεία και ορμονοθεραπείες, για το εξειδικευμένο ιατρικό-νοσηλευτικό προσωπικό το οποίο μπορεί να τους παρακολουθεί για επαρκές χρονικό διάστημα, αλλά και για τις δυνατότητες τεκνοθεσίας που έχουν.
Η ανάπτυξη πρακτικών συμπερίληψης ατόμων που ανήκουν στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα και η πλήρης
αναγνώριση των δικαιωμάτων τους, με πρώτο πεδίο εφαρμογής το σχολείο. Οι πρακτικές αυτές μπορούν να ενταχθούν είτε μέσα στο μάθημα της σεξουαλικής αγωγής, είτε σε άλλα εκπαιδευτικά προγράμματα. Περαιτέρω, η ορθή πληροφόρηση και η χρήση γλώσσας / ορολογίας που δεν θα προσβάλει τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα είναι σημαντικό στοιχείο για την ευαισθητοποίηση ενημέρωση όλων όσων εργάζονται στην εκπαίδευση, σε κοινωνικές δομές στο σύστημα υγείας, σε άλλους δημόσιους φορείς, κτλ.
Η υποστήριξή τους ώστε να δηλώνουν τυχόν συμβάντα διακρίσεων και επιθέσεων και να νιώθουν προστατευμένα τόσο νομοθετικά όσο και κοινωνικά. Ήδη υπάρχουν οργανώσεις π.χ. Colour youth, που πραγματοποιούν καμπάνιες ενδυνάμωσης ατόμων της κοινότητας και υποστηρίζουν άτομα που έχουν πέσει θύματα ρατσισμού και επιθέσεων, ωστόσο αυτό δεν είναι αρκετό για να καλυφθούν οι ανάγκες σε πανελλαδικό επίπεδο και να ξεπεραστεί ο φόβος που βιώνουν τα άτομα της κοινότητας, ιδιαίτερα σε απομακρυσμένες περιοχές της Ελλάδας.
Μεγαλύτερη υποστήριξη από το Κράτος και τις πολιτικές αρχές με την ισχυροποίηση του υπάρχοντος νομοθετικού πλαισίου, για την απόκτηση ίσων δικαιωμάτων σε όλο το εύρος των κοινωνικών τους αναγκών.
Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει κάποια σημαντικά βήματα όπως οι διάφορες νομοθετικές πρωτοβουλίες του ελληνικού κράτους για την εναρμόνιση της εθνικής νομοθεσίας με την ευρωπαϊκή και την κατοχύρωση των ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιωμάτων.
Μεγάλος σταθμός αποτελεί η ψήφιση του Νόμου 4491/13-10-17 για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, που αν και διακρίνεται από περιορισμούς και κενά (όπως το ότι τα τρανς άτομα που έχουν παιδιά δε μπορούν να αλλάξουν στα έγγραφα αυτά, το φύλο τους), αποτελεί την πρώτη επίσημη αναγνώριση των τρανς ατόμων να καταγράφονται με το φύλο τους και όχι αυτό που τους έχει δοθεί κατά τη γέννηση.
Η προσπάθεια αυτή φαίνεται ότι είναι αποτέλεσμα τόσο του ακτιβισμού της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, η οποία μέσα από μια πληθώρα οργανώσεων κάνει το έργο της γνωστό στο ευρύ κοινό, όσο και της ίδιας της κοινωνίας η οποία σιγά-σιγά αλλάζει και αναζητά ισότητα για όλες τις κοινωνικά ευπαθείς ομάδες. Αυτό είναι ένα φαινόμενο που λιγότερο ή περισσότερο φαίνεται να διαχέεται σε όλη την ευρωπαϊκή Κοινωνία των Πολιτών με αποτέλεσμα να ασκεί πιέσεις στις εκάστοτε κυβερνήσεις να λάβουν μέτρα και να περάσουν νομοθεσίες οι οποίες θα προστατεύουν τις ευπαθείς ομάδες.
Ωστόσο, η Ελλάδα έχει πολύ δρόμο μπροστά της καθώς βρίσκεται στην 18η θέση ανάμεσα σε 49 χώρες της Ευρώπης όσον αφορά στα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων.
