Περίληψη:
Αντικείμενο της διατριβης είναι ἡ διερεύνηση της θεσμικής εξέλιξης και λειτουργίας του ομοσπονδιακου φαινομένου στην ελληνική Αρχαιοτητα, υπό το ειδικοτερο πρίσμα της περίπτωσης του Κοινου των Αιτωλων, κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα, εποχή της μέγιστης θεσμικής και πολιτικής ακμής του. Η οριοθέτηση του αντικειμένου γίνεται μέσα απο την εννοιολογική προσέγγιση και ορολογική συσχέτιση, απο νομική σκοπιά, των συναφών νομικών ορων, που απαντώνται στις πηγές (ἔθνος, Κοινὸν, πολιτεία, συμπολιτεία), καθώς και μέσω της αποσαφήνισης της ιδιαιτερότητας του ομοσπονδιακού φαινομένου της Αρχαιοτητας, σε σχέση με τις σύγχρονες μορφές των ομοσπονδιακών κρατων. Ως κοινά χαρακτηριστικά αρχαίων και σύγχρονων ομοσπονδιακών κρατών εντοπίζονται η μονιμότητα της ομοσπονδιακής ένωσης, η ύπαρξη κεντρικής εκτελεστικης εξουσίας, η «διπλή» ιθαγένεια των πολιτών, η αυτονομία των ομόσπονδων κρατών στις εσωτερικές υποθέσεις, η αντιπροσώπευσή τους στά ομοσπονδιακά ὄργανα. Εργαλεία της ανάλυσης είναι τοσο η υπάρχουσα βιβλιογραφία πάνω στο θέμα, απο τον 19ο αιώνα ὥς τίς μέρες μας, οσο – και ιδίως- οι αρχαίες πηγές [φιλολογικά κείμενα (κατ᾽ εξοχήν τά έργα των ιστορικών Θουκυδίδη, Πολύβιου καί Τίτου Λίβιου) και επιγραφές]. Μέσα από αυτές, προεχόντως, αναδεικνύεται το πολιτειακό περιβάλλον, του οποίου αναποσπαστο συστατικό στοιχείο αποτέλεσε το Κοινό των Αιτωλών καί το οποίο δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη μετεξέλιξη του αιτωλικού Κοινού από χαλαρή φυλετική ένωση της κλασικής εποχής στην καθαρή ομοσπονδιακή δομή της «συμπολιτείας», δηλαδή στην καθίδρυση νέας, καινοφανούς για την εποχή, έννομης τάξης, διαφορετικής απά άλλα, σύγχρονά της, πολιτειακά μορφώματα, όπως η ελληνιστική μοναρχία καί η πόλις. Στο Πρώτο Μέρος της διατριβής εξετάζεται το ομοσπονδιακό φαινόμενο στην Αιτωλία, κατά τον 3ο π.Χ. αι., οι ιστορικές καταβολές και η εξέλιξή του. Παρουσιάζεται η εθνοφυλετική δομή της αιτωλικής κοινωνίας, από ανθρωπολογική άποψη, και μελετάται το αρχαιοελληνικό ἔθνος ως «φυλετικό κράτος», με στοιχειώδη πολιτειακή οργάνωση. Παράλληλα, αναδεικνύονται τα στοιχεία εκείνα που επέτρεψαν στο Αιτωλικό Κοινό να συγκροτηθεί βαθμιαία σε κρατική ὀντοτητα αρκούντως συνεκτική, ώστε να παρουσιάζει τα καίρια χαρακτηριστικά «ομοσπονδίας», δηλαδή κεντρική κυβέρνηση, μέ κυριαρχική αρμοδιότητα στα πεδία της εξωτερικής πολιτικής και του πολέμου, διπλή «πολιτεία» των ελεύθερων προσώπων που κατοικούσαν στο έδαφος της, καθώς και ενιαίο οικονομικό χώρο. Στη συνέχεια, εξετάζεται το πολιτειακό περιβάλλον, εντός του οποίου εμφανίσθηκε το αιτωλικό και, γενικότερα, το συμπολιτειακό σχημα, και στο οποίο κυριαρχούν η ελληνιστική μοναρχία και η πόλη-κράτος, με τις «συμμαχίες», πού αποτελούσαν την ενωτική πρόταση της πολιτικής αυτής οντότητας, πριν εξαντληθεί η ιστορική της δυναμική. Στη διατριβή, αντιμετωπίζεται εκτενώς το ζήτημα της χρονικής μετάβασης του αιτωλικού Κοινού απο το συνομοσπονδιακό στο ομοσπονδιακό μοντέλο, κατά την περίοδο μεταξύ των μέσων της δεκαετίας του 420 π.Χ. και, περίπου, του έτους 370 π.Χ.. Στο πλαίσιο της τελευταίας, εξετάζεται η σχέση ἔθνους καί Κοινοῦ και παρουσιάζεται αναλυτικά η φυλετική οργάνωση των Αιτωλών, με ιδιαίτερη αναφορά στην ενσωμάτωση στο Κοινό τους, ως ισότιμων μελών, τόσο πόλεων- κρατών που δεν ανήκαν στον αιτωλικό πυρήνα όσο και πολιτικών κοινοτήτων άλλων ελληνικών φύλων. Κομβικό στοιχείο για την ενοποιητική προσπάθεια αποτελεί η εξέλιξη απο την, αρχικά, τριπλή φυλετική ταυτότητα των Αιτωλών του 5ου αι. π.Χ. στη διπλή «ιθαγένεια» του 3ου αι. π.Χ. ως θεμελιώδες γνώρισμα της συμπολιτειακής οργάνωσης: κάθε άτομο έχει τοπική ταυτότητα, ως μέλος ενός από τα συστατικά του Κοινού, και, ταυτοχρόνως, έχει την πολιτείαν της ευρύτερης ένωσης. Οι θεσμικές αυτές εξελίξεις εξετάζονται σε συνάρτηση με την περιρρέουσα πολιτική καί στρατιωτική κατάσταση κατά τον 3ο αι. π.Χ. Στο ίδιο πλαίσιο, αναλύεται η πολιτική της αιτωλικής ενοποίησης. Προκειται γιά πολιτική βαθμιαίων, αλλά άμεσων προσαρτήσεων ως προς τις γειτνιάζουσες περιοχές (Δυτική καί Κεντρική Ελλάδα) και έμμεσης διασύνδεσης μέ τις πιο απομακρυσμένες (νησιά Αιγαίου, πολεις Μικράς Ασίας). Ο πειθαναγκασμος ή η οικειοθελής προσχώρηση συνοδεύεται από γενναία παραχώρηση δικαιωμάτων καί γνήσια ενσωμάτωση. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην παρουσίαση της αιτωλικής μεθοδου για τη σταδιακή απόκτηση πλήρους ελέγχου επί του Δελφικου Ιερού και τη, δι’ αυτής, δημιουργία ενός αιτωλικού «ζωτικού χώρου» (περ. 300-240 π.Χ.) στην Κεντρική καί Δυτική Ελλάδα, ταυτόχρονα μέ τήν παράλληλη εμβάθυνση του ομοσπονδιακού σχήματος. Στο Δεύτερο Μέρος, εξετάζονται σε βάθος και, προεχόντως, από νομική άποψη οι λεπτομέρειες του συμπολιτειακού πολιτεύματος των Αιτωλών. Παρουσιάζονται τα όργανα, συλλογικά καί ατομικά, οι αρμοδιότητές τους, οι όροι της μεταξύ τους ιεραρχίας καί συνεργασίας, οι διαδικασίες λειτουργίας τους. Η ανάπτυξη ξεκινά απο τη Συνέλευσιν, το ανώτατο και κυρίαρχο πολιτειακό όργανο της Συμπολιτείας, στο οποιο είχαν δικαίωμα συμμετοχής όλοι οι ενήλικοι πολίτες και διέθετε αποκλειστική αρμοδιοτητα σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, άμυνας και εκλογής των ομοσπονδιακών αρχόντων. Αναπτύσσεται η προβληματική για το επίσημο όνομά της, τον τόπο και χρόνο σύγκλησής της και αναδεικνύεται το κομβικό χαρακτηριστικό της αμεσότητας και καθολικότητας της συμμετοχής σ’ αυτήν. Ακολούθως, παρουσιάζεται το δεύτερο σέ σημασία συλλογικό οόργανο, η Βουλή ή Συνέδριον. Αντιμετωπιζονται ζητήματα συγκρότησης και αρμόδιοτητας και αναλύεται το μείζονος σημασίας θέμα της αναλογικής αντιπροσώπευσης των κρατών-μελών (συστατικών μερών) στους κολπους της, όπως προκύπτει από επιγραφική μαρτυρια (IG IX I2 1. 188). Τέλος, το συμβούλιο των Ἀποκλήτων, που συνιστά «αριστοκρατικό» στοιχείο του αιτωλικού πολιτεύματος. Μετά τα συλλογικά όργανα, γίνεται λογος για τα μονοπρόσωπα όργανα, δηλαδή τους ανώτερους και κατώτερους άρχοντες του Κοινού. Παρουσιάζονται αναλυτικά τα σχετικά μέ τήν ανάδειξη, τις αρμοδιότητες και τις δικλείδες ασφαλείας, που αφορούσαν στο αξίωμα του Στρατηγοῦ, ως επικεφαλής της εκτελεστικής λειτουργίας και ανώτατου άρχοντα της Συμπολιτείας, καθώς και του Ἱππάρχου και του Γραμματέως (δύο Γραμματέων, μεταγενέστερα), θεσμικών αντιβάρων της επιρροής του Στρατηγού στο στρατιωτικό και πολιτικό τομέα, αντιστοίχως. Αναλύεται νομικά η θέση μιας σειράς απο αξιωματούχους, με σημαντικές οικονομικές, διοικητικές και εκτελεστικές αρμοδιότητες. Τα σχετικά αξιώματα (Ταμίας, Ἐπιλέκταρχος, Βούλαρχος, Νομογράφος) κατείχαν περισσότερα άτομα σε κάθε περίοδο. Ακολουθεί συστηματική παρουσίαση των οργανωτικων βάσεων και των λειτουργικών πτυχών της θεσμικής οργάνωσης του Κοινού των Αιτωλών, με τη μελέτη να εστιάζει στη διαδικασία σχηματισμου της ομοσπονδιακής βούλησης, η οποία αναδεικνύεται ως θεσμική ιδιοτυπία βασισμένη στη συλλειτουργία των συλλογικών οργάνων, καθώς και στη διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας του πολιτεύματος μέσα απο ένα σύστημα θεσμικών ισορροπιών, μηχανισμών «ελέγχου και θεσμικών αντιβάρων» (checks and balances). Εξετάζεται επίσης η λειτουργία πανελλήνιων δικαιικών θέσμων και οι ενδεχόμενες ιδιοτυπίες τους στο πλαίσιο της αιτωλικής έννομης τάξης· πρόκειται κυρίως για την ἀσυλίαν και τά παρεπομενα προνομια (ἀσφάλεια, ἀτέλεια κ.ά.), τήν ἰσοπολιτείαν, χαρακτηριστική περιπτωση δικαϊκού θεσμού που τέθηκε στην υπηρεσία της ομοσπονδιακής πολιτικής, την καθώς και την προξενίαν, ἐπιγαμίαν και τη γῆς ἔγκτησιν. Ακολούθως, παρουσιάζονται συστηματικά οί πολιτικές εμβάθυνσης των ομοσπονδιακών δεσμών, οι αρμοδιότητες της κεντρικής κυβέρνησης στο πλαίσιο της «δια του Δικαίου ενοποίησης», ιδίως δε η άσκηση εξωτερικής πολιτικής ως αποκλειστικής αρμοδιότητας αυτής, υπό το φως των διεθνών συμβατικών σχέσεων του Κοινού, της καθίδρυσης ένδικων βοηθημάτων για τον «έλεγχο» της πειρατείας και των εν γένει δράσεών του για την προώθηση της ομοσπονδιακής ιδέας στο χώρο του Αιγαίου, της Μ. Ασιας, αλλά και της Δύσης. Για την ανίχνευση του ομοσπονδιακού χαρακτήρα του Κοινού, κρίσιμη είναι η ενασχόληση με το κοινό νόμισμα και την ενιαία νομισματική πολιτική του Κοινού τον 3ο π.Χ. αι. Εξετάζονται, επίσης, κριτικά θεμελιώδεις θεσμικές πτυχές της Αιτωλικής Συμπολιτείας, όπως η κατανομή αρμοδιοτήτων μεταξύ κεντρικής εξουσίας (Κοινοῦ) και συστατικών μερών (πόλεων και ἐθνῶν), που φανερώνει μια, άτυπη τουλάχιστον, αιτωλική «federal clause» και η «σκιώδης» ενδιάμεση βαθμίδα διοικητικής υποδιαίρεσης, τα λεγομενα τέλη, ενώ αναλύεται πρωτότυπα η σχέση Δικαίου και Οικονομίας στο Κοινό, μέσα απο την ανάδειξη της οικονομικής διάστασης της χρήσης δικαιικών εργαλειων, της μελέτης του συστήματος φορολογίας, της δημοσιονομικής πολιτικής και του παράγοντα της αιτωλικής μισθοφορίας. Προσεγγιζεται, στη συνέχεια, το ζήτημα των κοινών λατρειών, οι οποίες, από τον αρχικό τους ρόλο στη συγκρότηση «φυλετικής» ταυτότητας, γίνονται αντικείμενο ομοσπονδιακής πολιτικής για τη σφυρηλάτηση κοινής, «συμπολιτειακής», ταυτότητας. Εξετάζεται ακόμη ο, υποτυπωδώς μελετημένος έως σήμερα, ρόλος της γυναίκας στην αιτωλική έννομη τάξη. Τέλος, επιχειρείται μια θεσμική αντιπαραβολή της αιτωλικής ομοσπονδιακής εμπειρίας τόσο μέ ομόλογα μορφώματα της ελληνικής Αρχαιοτητας (συγκεκριμένα, με το Κοινό των Αχαιων, κλασικής ομοσπονδίας με πυρήνα τις πόλεις-κράτη, το Κοινό των Βοιωτών, υπό την ηγεμονία μιας πολεως, της Θήβας, και το γειτονικό Κοινό των Ακαρνάνων), όσο και με το σύγχρονο εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, εστιάζοντας σε κρίσιμες λειτουργικές και οργανωτικές λεπτομέρειες. Η θεσμική αντιπαραβολή του αιτωλικού μέ το ευρωπαϊκό ενωσιακό σχημα, που, άλλωστε, μαζί με τη συστηματική αναφορά στην αμερικανική συνταγματική εμπειρία, διατρέχει τη διατριβή, γίνεται προς ανίχνευση δικαϊκών αναλογιών και λύσεων, που προκριθηκαν από τα ίδια τα πράγματα, και όχι ομοιοτήτων, υπό το πρίσμα της λεγόμενης «κοινοτικής» μεθόδου. Συμπερασματικά, διαπιστώνεται οτι το Κοινό των Αιτωλών, αν και ιδρύθηκε ως μια χαλαρή ένωση τοπικών φυλών της λεκάνης της Τριχωνίδας, όντας ένα απο τα πολλά ελληνικά Κοινά των κλασικών χρόνων, διαδραμάτισε, εν τέλει, καθοριστικό ρόλο στην πολιτική ιστορία της ελληνιστικής περιόδου. Η ομοσπονδιακή πολιτειακή δομή του, που συνδύαζε ισχυρή κεντρική κυβέρνηση με αποτελεσματική περιφερειακή αυτοδιαχειριση, αποτέλεσε την εναλλακτική πολιτική πρόταση, που προηλθε απο την κυρίως Ελλάδα, απέναντι, αφ᾽ ενός, στο καθεστώς της μοναρχίας μακεδονικού/ανατολικού τύπου, και, αφ᾽ ετέρου, στην πόλη-κράτος. Υπερβαίνοντας τις θεσμικές αδυναμίες των παλαιότερων Κοινών και ερήμην του κλασικού συστήματος των Συμμαχιών, το Κοινό των Αιτωλών αναδείχθηκε ως ένα εκ των πρώτων γνήσια ομοσπονδιακών κρατών στην ιστορία. Στη διατριβή τονίζεται η σημασία της νομικής προσέγγισής του για την Ιστορία του Δημοσίου Δικαίου και των Θεσμών του, καθώς, αφ’ ενός, η πολιτειακή του ὀργάνωση ήταν θεμελιωμένη εξ αρχής σε προωθημένες δημοκρατικές βάσεις και, αφ’ ετέρου, διότι το Κοινό των Αιτωλών επιδίωξε και, σε μεγάλο βαθμό, πέτυχε την αξιοποίηση του Δικαίου ως μέσου για την επίτευξη της πολιτικής και οικονομικής ένταξης τόσο μεμονωμένων προσώπων όσο και ολόκληρων κοινοτήτων, προερχόμενων από διαφορετικά φυλετικά ή πολιτειακά περιβάλλοντα, σε κοινή ομοσπονδιακή βάση, με κοινώς αποδεκτούς κανόνες.
