Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Σοφία Καλοπίση-Βέρτη, ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ.
Μαρία Παναγιωτίδη, ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ.
Αναστασία Δρανδάκη, επίκουρη καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ.
Αντωνία Κιουσοπούλου, καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ.
Μελαχρινή Παϊσίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας, ΑΠΘ.
Απόστολος Μαντάς, επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Ιωάννα Μπίθα, κύρια ερευνήτρια του Κέντρου Έρευνας Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης Ακαδημίας Αθηνών.
Περίληψη:
Η παρούσα διατριβή πραγματεύεται το πλαίσιο της βυζαντινής κοσμοθεώρησης, δηλαδή τις βασικές αρχές που αποτελούσαν τα κύρια ζητούμενα Κράτους και Εκκλησίας (Βασιλείας και Ιερωσύνης), βάσει της συναλληλίας των δύο αυτών φορέων εξουσίας στο Βυζάντιο και τον ρόλο αυτών των ιδεών στην διαμόρφωση των μεταεικονομαχικών εικονογραφικών προγραμμάτων. Είναι γνωστό ότι δεν σώζεται κάποιο πολιτικό εγχειρίδιο που να παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο τις θεμελιώδεις αρχές του Κράτους. Στην περίπτωση όμως της Εκκλησίας, οι βασικές της θέσεις καταγράφονται στο λεγόμενο Σύμβολο της Πίστεως Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως (385). Η ομολογία «Εἰς Μίαν, Ἁγίαν, Καθολικὴν καὶ Ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν» μαρτυρεί τις τέσσερις καταστατικές αρχές για την Εκκλησία, δηλαδή την ενότητα, την αγιότητα, την καθολικότητα, δηλαδή την οικουμενικότητα και την αποστολικότητα. Οι αρχές αυτές αποτελούσαν κύρια αιτούμενα και για το Κράτος, η ιδεολογία του οποίου συνταυτίστηκε αξεδιάλυτα με την εκκλησιαστική κοσμοθεώρηση, διαμορφώνοντας τελικά μία κοινή αξιολογική βάση, μία συναντίληψη, ένα κοινό όραμα, το οποίο βεβαίως υπηρετούσαν με διαφορετικούς τρόπους και μέσα οι δύο συνιστάμενοι πυλώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Βασιλεία και Ιερωσύνη). Υπό αυτό το πρίσμα επιχειρείται η μελέτη επιλεγμένων μνημειακών παραστάσεων, που αφορούν καίρια προβλήματα της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής του Βυζαντινού Κράτους κατά την μεσοβυζαντινή εποχή (843-1204). Αντικείμενο της μελέτης αποτέλεσαν 17 ναοί της βυζαντινής επικράτειας, με πλήρως ή σε μεγάλο βαθμό σωζόμενο τον διάκοσμό τους, έτσι ώστε να μπορεί να διερευνηθεί η αντανάκλαση των τεσσάρων αρχών της βυζαντινής κοσμοθεώρησης, ενώ η ανέγερση ή/και ιστόρησή τους ανήκουν σε πρωτοβουλίες ανώτατων εκκλησιαστικών ή πολιτικών αξιωματούχων, όπως άμεσα δηλώνεται από τις επιγραφές ή έμμεσα φανερώνεται από την υψηλή ποιότητα εκτέλεσης του ζωγραφικού διακόσμου τους. Συνεπώς συνδέονται στενά με το μεγάλο κέντρο της Κωνσταντινούπολης, από όπου εκπορεύονται οι αρχές της βυζαντινής κοσμοαντίληψης. Στα Κεφάλαια 1-2 παρουσιάζονται οι γενικές αρχές της αποκρυστάλλωσης του εικονογραφικού προγράμματος μετά την Εικονομαχία, καθώς και τα συστατικά στοιχεία ταυτότητας του Βυζαντινού κράτους, όπου αναλύεται συνοπτικά το σύστημα Συναλληλίας, μέσα από το οποίο ξεχωρίζουν τέσσερις κύριες ιδεολογικές αρχές που διέπουν Κράτος και Εκκλησία και που επιγραμματικά αποτυπώνονται ως ενότητα, αγιότητα, οικουμενικότητα και αποστολικότητα. Έτσι, επιχειρείται μια συνοπτική επεξήγηση των τεσσάρων αυτών αρχών (κεφάλαιο 3), δηλαδή του νοηματικού περιεχομένου τους, σύμφωνα με την οπτική τόσο της Εκκλησίας όσο και του Κράτος. Το κύριο μέρος της διατριβής συνιστούν πέντε κεφάλαια (4-8) με κοινό άξονα. Πιο συγκεκριμένα, μετά από μία σύντομη εισαγωγή στην περίοδο κρίσεως, δηλαδή στα ιστορικά δεδομένα και μια συνοπτική περιγραφή του καίριου προβλήματος ζωτικής σημασίας για την Αυτοκρατορία που απειλεί την εύρυθμη λειτουργία του βίου της, ακολουθεί η μελέτη παραδειγμάτων μνημειακών παραστάσεων, που παρατίθενται κατά την θεματική οργάνωση της Αυτοκρατορίας της μεσοβυζαντινής εποχής. Το σκεπτικό όλων αυτών των κεφαλαίων εδράζεται στον άξονα απειλή-διακύβευμα και αντανάκλαση του σχετικού προβλήματος στην μνημειακή ζωγραφική. Η διατριβή ολοκληρώνεται με συνολικές παρατηρήσεις (κεφάλαιο 9), όπου συνοψίζονται οι εικαστικοί τρόποι αντανάκλασης των ιδεολογικών αρχών στα εικονογραφικά θέματα, αποτιμάται ο ρόλος των χορηγών και η συμβολή τους στην διάδοση των κύριων ιδεών της εποχής τους, παρατηρείται η διαλεκτική και δυναμική σχέση Κέντρου (Κωνσταντινούπολης) και Περιφέρειας, ενώ διαπιστώνεται η συναλληλία Βασιλείας και Ιερωσύνης μέσα και από την μαρτυρία της μνημειακής ζωγραφικής. Στην παρούσα διατριβή προτείνεται ουσιαστικά μία νέα οπτική της κοσμοαντίληψης των Βυζαντινών, προσδιορισμένης μέσα από την υιοθέτηση τεσσάρων αρχών, θεμελιώδους αξίας και λειτουργίας για το Κράτος και την Εκκλησία. Επίσης, αναδεικνύεται η σχέση της με τη μνημειακή ζωγραφική ως ένα νέο ερμηνευτικό εργαλείο της. Ως ερευνητικό μεθοδολογικό εργαλείο προσφέρει το πλεονέκτημα μιας ταυτόχρονης θέασης των παραστάσεων: αφενός μια εξειδικευμένη εμβάθυνση στη νοηματοδότηση και στον συμβολισμό του κάθε εικονογραφικού θέματος και αφετέρου την ιδεολογική συνάφειά του με το κυρίαρχο κλίμα της εποχής του. Έτσι, η διαλεκτική αυτή σχέση, αξιοποιώντας τις ιδεολογικές προσλαμβάνουσες της βυζαντινής κοινωνίας, συμβάλλει, στο μέτρο του δυνατού, στην κατανόησή μας για την επικαιροποιημένη λειτουργία των εικονιζόμενων έναντι καίριων ζητημάτων και προβληματισμών κάθε περιόδου.
Λέξεις-κλειδιά:
Μεσοβυζαντινή περίοδος, μνημειακή ζωγραφική, βυζαντινή εικονογραφία, βυζαντινή κοσμοθεώρηση, συναλληλία, ενότητα, αγιότητα, οικουμενικότητα, αποστολικότητα
