Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Μαρία Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου, ομότιμη καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Αθανάσιος Σέμογλου, καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Γεώργιος Πάλλης, επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Μαρία Ευθυμίου, καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Ιωάννα Στουφή-Πουλημένου, καθηγήτρια, Τμήμα Θεολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Ιωάννα Μπίθα, κύρια ερευνήτρια του Κέντρου Έρευνας της Βυζαντινής
και Μεταβυζαντινής Τέχνης, Ακαδημία Αθηνών
Σταύρος Μαμαλούκος, αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών
Περίληψη:
Το αντικείμενο της παρούσας διατριβής είναι η μελέτη της αρχιτεκτονικής και της μνημειακής ζωγραφικής των βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναών του σημερινού Δήμου Αχαρνών. Στον ίδιο χώρο που ήκμασε ο αρχαίος δήμος, στο βόρειο τμήμα του αθηναϊκού πεδίου, η δραστηριότητα βυζαντινού και μεταβυζαντινού οικισμού με το όνομα Μενίδι αποτυπώνεται με την ίδρυση ικανού αριθμού εκκλησιαστικών μνημείων.
Στην εισαγωγή δίνονται τα στοιχεία που συνθέτουν τη γεωγραφική διαμόρφωση και το φυσικό περιβάλλον της περιοχής. Ακολουθεί η αναλυτική παράθεση της προγενέστερης έρευνας για τα μνημεία από τον 19ο αιώνα ως και σήμερα. Το κύριο τμήμα του κειμένου οργανώνεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, στο αρχικό κεφάλαιο πραγματοποιείται η ιστορική επισκόπηση της Αττικής και του οικισμού Μενίδι στις εξεταζόμενες περιόδους. Σε δεύτερο κεφάλαιο παρέχονται στοιχεία, όπως είναι η θέση του οικισμού, το οδικό δίκτυο, οι γειτονικοί οικισμοί στις ΝΑ υπώρειες της Πάρνηθας, η δημογραφική σύνθεση, η οικονομία και οι ασχολίες των κατοίκων. Με τις πληροφορίες αυτές σκιαγραφείται το περιβάλλον και οι συνθήκες μέσα στις οποίες ιδρύθηκαν και διακοσμήθηκαν οι εξεταζόμενοι ναοί.
Το Μενίδι, που αναφέρεται το 1209 στη βούλα του πάπα Ιννοκέντιου Γ΄, στους μεταβυζαντινούς χρόνους και πιθανόν στους υστεροβυζαντινούς ήταν κεφαλοχώρι και αποτελούσε το μεγαλύτερο οικονομικό και οικιστικό κέντρο της Αττικής, μετά την Αθήνα. Η στρατηγική γεωγραφική θέση του στις υπώρειες τη Πάρνηθας, η διαχρονική εκμετάλλευση του βουνού, οι εύφορες καλλιεργήσιμες εκτάσεις γύρω από τον ποταμό Κηφισό και τα ειδικά προνόμια που απολάμβανε το χωριό στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, είναι μερικοί από τους λόγους που συνέβαλλαν στην ανάπτυξή του, παρά τους 6 αιώνες που τελούσε υπό ξένη κυριαρχία.
Το δεύτερο μέρος αποτελεί το κύριο και μεγαλύτερο σε έκταση τμήμα της διατριβής. Παρατίθεται κατάλογος των μνημείων, που έχουν οργανωθεί με βάση τον αρχιτεκτονικό τους τύπο. Σε κάθε λήμμα δίνονται τα στοιχεία που έχουν προκύψει από την προγενέστερη έρευνα και σημειώνεται η θέση του ναού στον σύγχρονο αστικό ιστό. Οι ιστορικές και λαογραφικές πληροφορίες που ακολουθούν, καταδεικνύουν την ιδιαίτερη σημασία που είχε ο κάθε ναός για την τοπική κοινωνία. Η καταγραφή των επεμβάσεων στα μνημεία, αναγκαστικών και αυθαίρετων, σε συνδυασμό με την απαρίθμηση των εργασιών από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, συνθέτουν το ιστορικό κάθε μνημείου και βοηθούν στην καλύτερη ανάγνωση της σημερινής του μορφής. Η εξέταση της αρχιτεκτονικής και του γραπτού διακόσμου κάθε ναού πραγματοποιείται με τρόπο αναλυτικό και σε σύγκριση με τα συγγενή μνημεία της Αττικής και των κοντινών περιοχών. Τα πορίσματα της εξέτασης αξιοποιούνται σε συνθετικά κεφάλαια, όπου εντοπίζονται τα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής και της ζωγραφικής των μνημείων του Μενιδίου και προσδιορίζεται η θέση τους στο καλλιτεχνικό περιβάλλον της Αττικής.
Ο χώρος δράσης των κατοίκων του Μενιδίου ήταν εκτεταμένος. Από τα τέλη του 12ου ως και τις αρχές του 19ου αιώνα, ιδρύθηκαν ναοί στο κέντρο του οικισμού, στην περιφέρειά του, αλλά και στο βουνό της Πάρνηθας. Αυτοί χρησιμοποιήθηκαν ως καθολικά μοναστηριών, ως κοιμητηριακοί και ως ιδιωτικοί ναοί. Εφαρμόστηκαν γνωστές αρχιτεκτονικές λύσεις χωρίς ουσιώδεις ιδιαιτερότητες. Το μικρό μέγεθος των περισσότερων μνημείων αντανακλά τις περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες των κτητόρων, που θα πρέπει να αναζητηθούν σε τοπικές ισχυρές οικογένειες ή στον τοπικό κλήρο.
Στις υστεροβυζαντινές τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου στη Βαρυμπόμπη και του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου εντοπίστηκαν τεχνοτροπικά και εικονογραφικά στοιχεία, που τις συνδέουν με γνωστό επαρχιακό ζωγραφικό εργαστήριο της 4ης δεκαετίας του 13ου αιώνα. Ο ποιοτικός διάκοσμος των εν λόγω μνημείων ίσως υποδεικνύει και τις υψηλές προθέσεις των κτητόρων του, που δυστυχώς παραμένουν αταύτιστοι.
Στα τέλη του 16ου αιώνα ή τις αρχές του 17ου τοποθετείται η ίδρυση του Αγίου Νικολάου στο Λουτρό, που ήταν καθολικό μοναστηριού. Οι εμφανείς αντιστοιχίες με τα καθολικά μονών του Υμηττού και ειδικά της μονής Αστερίου, τον εντάσσει στην κατηγορία των ομότυπων ναών της Αττικής, που συνειδητά επαναλαμβάνουν βυζαντινούς αρχιτεκτονικούς τύπους και μορφές. Ο συντηρητικός, αλλά συνάμα ποιοτικός στην εκτέλεση του, γραπτός διάκοσμος δείχνει και την αντίστοιχη φροντίδα των κτητόρων.
Ο μεγαλύτερος αριθμός των μεταβυζαντινών ναών του Μενιδίου ιδρύθηκαν και διακοσμήθηκαν τον 18ο αιώνα. Είναι χτισμένοι στον απλούστερο μονόχωρο καμαροσκέπαστο ή ξυλόστεγο τύπο και αποτελούν κτίσματα ταπεινών προθέσεων. Σε αρκετούς εντοπίζουμε τοιχογραφίες, που συνδέονται στενά με τη σχολή του Γεωργίου Μάρκου, όπως άλλωστε συμβαίνει και σε πολλούς ακόμα ναούς της Αττικής. Επιγραφικές ενδείξεις συνηγορούν υπέρ της δράσης του Αργείου ζωγράφου στο κέντρο του οικισμού, στα μέσα του 18ου αιώνα.
Οι Μενιδιάτες, από τα τέλη του 12ου αιώνα και ως την Απελευθέρωση, εκμεταλλεύονταν μια αρκετά εκτεταμένη περιοχή με πολλά πλεονεκτήματα. Παρά τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες στους αιώνες που τελούσαν υπό ξένη κυριαρχία, κατάφεραν να διαδραματίσουν ηγετικό ρόλο στον χώρο της βόρειας και βορειοανατολικής Αττικής. Η μελέτη των ναών, που ίδρυσαν στην περιοχή, θεωρούμε πως συμπληρώνει σημαντικά τις γνώσεις μας για την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική των αντίστοιχων περιόδων.
Λέξεις-κλειδιά:
Αρχιτεκτονική, Μνημειακή ζωγραφική, Μενίδι, Αχαρνές, Πάρνηθα, Τοιχογραφίες, Γεώργιος Μάρκου
