Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Αναστασία Αντωνοπούλου, Καθηγήτρια, τμήμα Γερμανικής γλώσσας & φιλολογίας ΕΚΠΑ
Όλγα Λασκαρίδου, Επίκουρη καθηγήτρια, τμήμα Γερμανικής γλώσσας & φιλολογίας ΕΚΠΑ
Παρασκευή Πετροπούλου, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, τμήμα Γερμανικής γλώσσας & φιλολογίας ΕΚΠΑ
Αικατερίνη Μητραλέξη, Καθηγήτρια, τμήμα Γερμανικής γλώσσας & φιλολογίας ΕΚΠΑ
Αικατερίνη Καρακάση, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, τμήμα Γερμανικής γλώσσας & φιλολογίας ΕΚΠΑ
Stefan Lindinger, Επίκουρος καθηγητής, τμήμα Γερμανικής γλώσσας & φιλολογίας ΕΚΠΑ
Κίρκη Κεφαλέα, Καθηγήτρια, τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας & Θρησκειολογίας ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Τα περιηγητικά κείμενα γερμανόφωνων γυναικών συγγραφέων που επισκέφθηκαν την Ελλάδα κατά τη χρονική περίοδο 1849-1914, καθώς και η γυναικεία συγγραφική και ταξιδιωτική δραστηριότητα της συγκεκριμένης περιόδου βρίσκονται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της παρούσας έρευνας, η οποία διενεργήθηκε μέσα από την οπτική των Σπουδών Φύλου.
Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη: Στο πρώτο θεωρητικό μέρος, το οποίο αποτελεί και τη βάση για την ανάλυση και κατανόηση των περιηγητικών κειμένων που παρουσιάζονται στο δεύτερο μέρος της διατριβής, αναλύεται το κοινωνικό υπόβαθρο της εποχής (με έμφαση στη γυναίκα και το ταξίδι), αλλά και η αφηγηματοποίηση της γυναικείας ταξιδιωτικής εμπειρίας.
Η ιστορία του ταξιδιού, η θέση της γυναίκας σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, τα μέσα που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες για να ταξιδέψουν καθώς και οι προσπάθειες παρακώλησής τους στην υλοποίηση των ταξιδιωτικών σχεδίων τους, παρουσιάζονται διεξοδικά. Αναδεικνύεται, έτσι, η δυσκολία του γυναικείου ταξιδιού τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, καθώς το ταξίδι θεωρείτο σφοδρή παραβίαση και παρέκκλιση της γυναίκας από τον ρόλο που της είχε αποδοθεί. Η απαιτούμενη άδεια από τον πατέρα ή τον σύζυγο, οι οικονομικές δυσκολίες αλλά και η απόκτηση ταξιδιωτικών εγγράφων αποτελούσαν για πολλές ταξιδιώτισσες ανυπέρβλητες δυσκολίες. Κατά συνέπεια κατέφευγαν σε στρατηγικές, όπως ήταν η απόκρυψη του πραγματικού προορισμού τους ή τα ταξίδια σε μεγαλύτερη ηλικία ώστε να έχουν εκπληρώσει τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις. Πολλές από τις γυναίκες ταξιδιώτισσες επέλεγαν την ασφάλεια του οργανωμένου ταξιδιού, που άρχισε να γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ενώ πολλές ταξίδευαν εφοδιασμένες με συστατικές επιστολές που τους επέτρεπαν την επαφή με σημαντικούς εκπροσώπους και φορείς της γερμανικής κοινότητας στην Ελλάδα, όπως ήταν π.χ. η οικία Σλίμαν.
Αναλυτικά διερευνήθηκαν τα κίνητρα που οδήγησαν στην απόφαση ενός ταξιδιού. Η επιθυμία για αλλαγή και διαφυγή από την καθημερινότητα που τους είχε επιβληθεί, τα παιδικά βιώματα, η εκπλήρωση παιδικών ονείρων, λόγοι υγείας καθώς και επαγγελματικοί λόγοι αποτέλεσαν μερικά απ’ τα σημαντικότερα κίνητρα των γυναικών συγγραφέων. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το ταξίδι αποτέλεσε υπέρβαση και απελευθέρωση των γυναικών από τα στενά όρια, στα οποία υποχρεωτικά κινούνταν, παρέχοντάς τους συνάμα την ευκαιρία της γνωριμίας με το άλλο / ξένο.
Διεξοδικά αναλύθηκαν επίσης ζητήματα γυναικείας γραφής και λογοτεχνικοποίησης της ταξιδιωτικής εμπειρίας, καθώς όχι μόνο το ταξίδι αλλά, πολύ περισσότερο, η δημοσίευση των γυναικείων περιηγητικών κειμένων είχε αρκετές δυσκολίες. Οι διαπνεόμενοι από έμφυλη διάσταση «απολογητικοί» πρόλογοι, στους οποίους οι γυναίκες συγγραφείς επιχειρούσαν να δικαιολογηθούν για τη συγγραφική τους δραστηριοποίηση, διαβεβαιώνοντας ότι δεν εγείρουν καμία επιστημονική αξίωση μέσω των κειμένων τους και ότι αρκούνται στις περιγραφές των εντυπώσεών τους (εφόσον ο θεωρητικός στοχασμός αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο των ανδρών), ή ακόμα και η υιοθέτηση ψευδώνυμων, αποτέλεσαν σημαντικές στρατηγικές, οι οποίες συνέβαλαν στην επίτευξη του στόχου τους: τη δημοσίευση των κειμένων τους.
Στο δεύτερο μέρος της διατριβής αναλύονται τα περιηγητικά κείμενα των Anna Forneris, Ida Pfeiffer, Maria Schuber, Rosa von Gerold, Mathilde Weber, Rosa von Förster, Sophie Döhner, Bernhardine Schulze-Smidt, Cattina von Seybold, Isolde Kurz και Gräfin Olga Meraviglia, για τα περισσότερα από τα οποία η έως σήμερα έρευνα είχε δείξει περιορισμένο ενδιαφέρον. Εκτός από ντοκουμέντα γυναικείας ταξιδιωτικής γραφής, τα κείμενα αυτά αποτελούν και ντοκουμέντα για την εικόνα της Ελλάδας, καθώς εδώ καταγράφονται πολλές όψεις της κοινωνικής ζωής και της ελληνικής καθημερινότητας της εποχής.
Παρόλο που η οπτική των γυναικών συγγραφέων διέφερε συχνά από αυτή των ανδρών, η διερεύνηση της αρχαίας Ελλάδας αποτέλεσε σημείο σύγκλισης και για τα δύο φύλα. Οι γυναίκες συγγραφείς, οι περισσότερες από τις οποίες διέθεταν πολλές γνώσεις της ελληνικής μυθολογίας, λογοτεχνίας και ιστορίας, έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αρχαιότητα, επισκέπτονταν μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, τους οποίους περιέγραφαν λεπτομερώς. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στα περισσότερα περιηγητικά κείμενα στον αρχαιολόγο Ερρίκο Σλίμαν και στις ανακαλύψεις του.
Οι ταξιδιώτισσες έδειξαν, ωστόσο, παράλληλα έντονο ενδιαφέρον και για την καθημερινότητα των σύγχρονών τους Ελλήνων, ιδιαίτερα για τη θέση της γυναίκας, την εξωτερική της εμφάνιση καθώς και για το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα και για την ανατροφή των παιδιών, ζητήματα, τα οποία σπάνια θίγονται σε ανδρικά ταξιδιωτικά κείμενα. Σε πολλά από τα εξεταζόμενα κείμενα επιχειρούνται συγκρίσεις με γερμανόφωνες χώρες ως προς πολλές όψεις της κοινωνικής ζωής. Κάποιες από τις συγγραφείς μάλιστα (ιδιαίτερα η Mathilde Weber) τολμούν να διατυπώσουν κριτική στην πατριαρχική κοινωνία, ακόμη και στην αρχαιότητα, ως απαρχή ενός πολιτισμού που τοποθέτησε τη γυναίκα στο περιθώριο, θεώρηση, που αποκλίνει σαφώς από τον γενικευμένο αρχαιολατρικό ενθουσιασμό της εποχής.
