Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Μιχαλόπουλος Ν. Ανδρέας, Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας
Παπαϊωάννου Σοφία, Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας
Καρβούνη Αικατερίνη-Νίνα, Επίκουρη Καθηγήτρια Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας
Βαϊόπουλος Βάιος, Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας
Γεωργακοπούλου Σοφία, Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας
Γκαράνη Μυρτώ, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας
Μπενέτος Διονύσιος, Καθηγητής Μεσαιωνικής Λατινικής Φιλολογίας
Περίληψη:
Αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η εξέταση της μετάφρασης των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου από τον Έλληνα λόγιο Φίλιππο Ιωάννου (1796/80;-1880), καθηγητή Φιλολογίας του Οθώνειου Πανεπιστημίου. Πρόκειται για την πρώτη απόπειρα συστηματικής εξέτασης και αξιολόγησης του μεταφραστικού του έργου. Αφορμή για τη συγκεκριμένη επιλογή στάθηκε το γεγονός πως η μετάφρασή του είναι η μοναδική μετάφραση των Μεταμορφώσεων σε δακτυλικό εξάμετρο και ομηρική (κατά βάση) διάλεκτο, καθώς όλες οι υπόλοιπες μεταφράσεις διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: αυτές που είναι γραμμένες σε δημοτική γλώσσα, και αυτές που είναι γραμμένες σε καθαρεύουσα. Να σημειωθεί πως η μετάφραση του Φίλιππου Ιωάννου για τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, καθώς και του Ευγένιου Βούλγαρη για την Αινειάδα του Βεργιλίου, αποτελούν μοναδικά παραδείγματα μεταφράσεων που έχουν συντεθεί σε δακτυλικό εξάμετρο στίχο και ομηρική διάλεκτο, και ως εκ τούτου παρουσιάζουν αρκετές αναλογίες.Ο στόχος της παρούσας διατριβής είναι διπλός. Αρχικά στόχος της είναι να αναδείξει και να παρουσιάσει τις μεταφραστικές τεχνικές του Ιωάννου σε επίπεδο υφολογικό, λεξιλογικό και μετρικό, σε συνδυασμό με την επισήμανση και ανάλυση της υιοθέτησης των επιλογών του. Μεταξύ των βασικότερων μεταφραστικών τεχνικών συγκαταλέγονται οι προσθήκες ή οι παραλείψεις λέξεων, οι μονολεκτικές αποδόσεις φράσεων ή οι περιφραστικές αποδόσεις λέξεων, οι παραφράσεις ρημάτων, απαρεμφάτων ή μετοχών, η αλλαγή γραμματικού αριθμού ουσιαστικών, η μετατροπή σύνταξης, η απόδοση επιθέτων με διαφορετικούς βαθμούς κ.ά. Στη συνέχεια, με βάση την εξέταση αυτών των μεταφραστικών πρακτικών, σκοπός της διατριβής είναι η ανάδειξη της ευρύτερης αρχαιομάθειας και λατινομάθειας του Ιωάννου, καθώς και της αξίας και της σπουδαιότητας του μεταφραστικού του έργου, το οποίο δεν αποτελεί απλώς μια μετάφραση των οβιδιανών Μεταμορφώσεων, αλλά ένα αυθύπαρκτο λογοτεχνικό έργο.Η εργασία φέρει την ακόλουθη δομή: μετά το προλογικό και το εισαγωγικό σημείωμα, παρατίθεται το πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους με τίτλο «1.1 Verbum pro verbo ή νοηματική μετάφραση: Προβλήματα και προβληματισμοί», το οποίο παρουσιάζει εν συντομία βασικά ερωτήματα και θέτει προβληματισμούς σχετικά με τους σκοπούς της μετάφρασης, σε σχέση πάντα με τις υπάρχουσες θεωρίες στο πεδίο των «μεταφραστικών σπουδών»: αυτολεξεί ή νοηματική μετάφραση; (word for word or sense for sense?). Ποιο ήταν το θεωρητικό πλαίσιο της μετάφρασης για τους Ρωμαίους και τους αρχαίους Έλληνες και πώς αυτό εντάσσεται στη σύγχρονη θεωρία; Στη συνέχεια υπογραμμίζεται ο ρόλος των κειμένων και του μεταφραστή, καθώς και οι σκοποί που εξυπηρετούν οι τεχνικές της μετάφρασης. Το κεφάλαιο αυτό εισάγεται για τη θεωρητική πλαισίωση της μετάφρασης του Ιωάννου και προς ενίσχυση της θέσης πως το έργο του δεν είναι απλώς ένα μετάφρασμα, αλλά ένα νέο λογοτεχνικό κείμενο, το οποίο, αν και φέρει αρκετά στοιχεία του οβιδιανού έπους, μπορεί να αποτελέσει ένα αυθύπαρκτο λογοτεχνικό δημιούργημα.Στο επόμενο κεφάλαιο («1.2 Οι μεταφράσεις κλασικών λατινικών έργων στη μεταβυζαντινή και νεοελληνική Latinitas: το παράδειγμα των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου») γίνεται μια ανασκόπηση των μεταφράσεων λατινικών έργων Ελλήνων λογίων από την Παλαιολόγεια Αναγέννηση (1261-1453) και την εποχή της τουρκοκρατίας, έως την περίοδο του νεότερου ελληνικού κράτους και τη σύγχρονη εποχή, με κέντρο εξέτασης το οβιδιανό έπος. Παράλληλα με την ανασκόπηση αυτή εξετάζονται τα αίτια, τα κίνητρα και οι σκοποί κάθε μεταφραστικής απόπειρας, αλλά και οι επικρατούσες συνθήκες της εκάστοτε περιόδου (κοινωνικές, πολιτικές, πνευματικές). Ακολουθεί το τρίτο κεφάλαιο «1.3 Η «έμμετρος μεθερμηνεία» των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου από τον Φίλιππο Ιωάννου», όπου αναλύεται η βιογραφία, το μεταφραστικό έργο του Έλληνα λογίου, το οποίο εμπεριέχεται στο βιβλίο του «Φιλολογικά Πάρεργα», τα κίνητρα για τη μετάφρασή του, καθώς και ορισμένοι προβληματισμοί σε σχέση με τη θεωρία που αναπτύχθηκε στο κεφάλαιο 1.1. Στο δεύτερο μέρος της διατριβής παρατίθενται κατηγοριοποιημένες οι μεταφραστικές τεχνικές και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις «παραφράσεις» με την παράλληλη κάθε φορά ανάλυση και επεξήγηση των επιλογών του Ιωάννου, αξιολογώντας την ευστοχία ή μη των συγκεκριμένων μεταφραστικών επιλογών. Η κατηγοριοποίηση ακολουθεί την εξής σειρά: η πρώτη ενότητα (Β1) επικεντρώνεται στα ρήματα και τους ρηματικούς τύπους, ενώ η δεύτερη (Β2) στην απόδοση των ουσιαστικών, των επιθέτων και των επιρρημάτων. Η τρίτη (Β3) και η τέταρτη ενότητα (Β4) πραγματεύονται την απόδοση των εμπρόθετων προσδιορισμών και των δευτερευουσών προτάσεων αντίστοιχα. Κάθε ενότητα χωρίζεται σε επιμέρους κεφάλαια. Η ανάλυση του περιεχομένου παρατίθεται στην αρχή κάθε επιμέρους ενότητας και κεφαλαίου. Να σημειωθεί πως παράλληλα με τις μεταφραστικές τεχνικές, που καλύπτουν ολόκληρο το δεύτερο μέρος της διατριβής, παρατίθενται σχόλια σχετικά με τις λεξιλογικές επιλογές του Ιωάννου (ομηρικές λέξεις, συνήθεις ή σπάνιες, λέξεις που απαντούν κυρίως στους εκκλησιαστικούς συγγραφείς, ή νεολογισμοί) με παραπομπές στα αντίστοιχα χωρία. Σε αρκετά παραδείγματα σχολιάζονται και οι επιλογές υιοθέτησης διαφορετικών γραφών από τον Ιωάννου, με βάση την έκδοση του V. Loers (και σε ελάχιστα σημεία την έκδοση του Burman, του Haupt, και του Heinsius, από τις οποίες αντλεί υλικό για τα πραγματολογικά του σχόλια).Στο τελευταίο μέρος παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της διατριβής και έπεται η βιβλιογραφία. Ακολουθεί το «Επίμετρο», στο οποίο παρατίθεται μια διεξοδική σειρά παραδειγμάτων.
Λέξεις-κλειδιά:
Ιωάννου Φίλιππος, Φιλολογικά Πάρεργα, Πόπλιος Οβίδιος Νάσων, Μεταμορφώσεις, Ελληνικές μεταφράσεις λατινικών έργων, Λογοτεχνική μετάφραση, Λατινομάθεια, Έλληνες λατινομαθείς λόγιοι, Παλαιολόγεια Αναγέννηση, Υστεροβυζαντινή περίοδος, Νεότερο ελληνικό κράτος, Οθώνειο Πανεπιστήμιο, Λατινικές μελέτες, Λατινικό έπος, Μεταφραστικές τεχνικές
