Περίληψη:
Σκοπός Στην παρούσα έρευνα επιχειρήθηκε η διερεύνηση των αντιλήψεων των επαγγελματιών υγείας (κυρίως ιατρών και νοσηλευτριών/νοσηλευτών) για το είδος της προσέγγισης στη σχέση με τις/τους ασθενείς τους -ιατροκεντρική ή ανθρωποκεντρική- , καθώς επίσης και ο ρόλος των δεξιοτήτων επικοινωνίας στις οποίες έχουν εκπαιδευτεί ως παράγοντας, ο οποίος επιδρά στη διαμόρφωση των αντιλήψεων αυτών. Ταυτόχρονα, επιχειρήθηκε ο προσδιορισμός του επιπέδου της επαγγελματικής ικανοποίησης συσχετίζοντάς την αφενός με την κυρίαρχη οργανωσιακή κουλτούρα και δέσμευση των υγειονομικών στο Αττικό νοσοκομείο και αφετέρου με το είδος προσέγγισης (ιατροκεντρικό vs ανθρωποκεντρικό) και το μοντέλο υγείας που κυριαρχεί στη σχέση με τις/τους ασθενείς ευρύτερα στην Ελλάδα, βάσει της συμμετοχής των υγειονομικών στην έρευνα. Επιπλέον, διερευνήθηκαν οι αντιλήψεις των ασθενών για την κυρίαρχη προσέγγιση στη σχέση τους με τις/τους ιατρούς, η καταγραφή του επιπέδου αυτονομίας σε ζητήματα υγείας, οι απόψεις για τα ιατρικά λάθη, η απόδοση του ελέγχου της υγείας στον Θεό και τέλος τα επίπεδα του υποστηρικτικού δικτύου τους. Ενώ τέλος, ένας ακόμη στόχος ήταν η διερεύνηση του ρόλου της ψηφιακής αφήγησης στην ενδυνάμωση και αυτοέκφραση υγειονομικών και «ασθενών» και ο τρόπος με τον οποίο συμβάλλει στον ανθρωποκεντρικό τύπο προσέγγισης στο πλαίσιο της αφηγηματικής ιατρικής.
Υλικό και Μέθοδοι: Η έρευνα ήταν μικτή και αποτελούνταν από το ποσοτικό και το ποιοτικό σκέλος. Στο ποσοτικό σκέλος συμμετείχαν συνολικά 273 υποκείμενα. 192 υγειονομικοί και 81 λήπτριες/λήπτες υπηρεσιών υγείας. Από το σύνολο των 192 υγειονομικών οι 100 προέρχονταν από το Αττικό νοσοκομείο, το οποίο ήταν το υπό μελέτη νοσοκομείο και οι 92 από άλλα δημόσια νοσοκομεία και δομές. Οι 121 ήταν ιατροί, οι 51 νοσηλεύτριες/νοσηλευτές,13 άλλες ειδικότητες υγειονομικών και 7 άλλες υπηρεσίες νοσοκομείου. Από τις/τους 81 λήπτριες/λήπτες υπηρεσιών υγείας οι 18 ήταν ασθενείς με χρόνια απειλητική ή μη ασθένεια, οι 17 φροντίστριες/φροντιστές και συγγενείς ασθενών ενώ τέλος οι 46 ήταν γενικός πληθυσμός που αξιοποιούσε υπηρεσίες υγείας στο πλαίσιο της πρόληψης και των διαγνωστικών εξετάσεων. Το δείγμα κλήθηκε να απαντήσει σε δημογραφικά, μορφωτικά και επαγγελματικά στοιχεία και στις κλίμακες OCAI (διερεύνηση κυρίαρχης οργανωσιακής κουλτούρας στο Αττικό νοσοκομείο), OCQ (διερεύνηση του επιπέδου οργανωσιακής δέσμευσης στο Αττικό νοσοκομείο), JSQ (επίπεδα επαγγελματικής ικανοποίησης των υγειονομικών), GNJSS (βαθμός επαγγελματικής ικανοποίησης των νοσηλευτριών/νοσηλευτών), PPOS (διερεύνηση των επιπέδων ανθρωποκεντρικής και ιατροκεντρικής προσέγγισης), PBS (διερεύνηση του βαθμού που ισχύει το βιοψυχοκοινωνικό ή βιοϊατρικό μοντέλο υγείας), API (διερεύνηση του επιπέδου αυτονομίας των ασθενών σε θέματα υγείας), GSAME (διερεύνηση των απόψεων για τα ιατρικά λάθη), GLHC (διερεύνηση του επιπέδου απόδοσης του ελέγχου της υγείας στον Θεό) και PAS (διερεύνηση του επιπέδου ύπαρξης υποστηρικτικού δικτύου). Η συλλογή των δεδομένων έγινε με τη διακίνηση ηλεκτρονικών ερωτηματολογίων, σε τυχαίο δείγμα επαγγελματιών του χώρου της υγείας στο Αττικό νοσοκομείο αλλά και σε άλλες δομές και νοσοκομεία, καθώς η συμμετοχή ήταν ελεύθεροι για επαγγελματίες υγείας. Οι απαντήσεις αποθηκεύονταν αυτόματα σε βάση δεδομένων και η ανάλυσή τους έγινε με το στατιστικό πακέτο IBM SPSS v 20. Πραγματοποιήθηκε διερευνητική παραγοντική ανάλυση (Exploratory Factor Analysis) και έλεγχοι καταλληλότητας δεδομένων (KMO), εγκυρότητας όψης και περιεχομένου (face validity, content validity), καθώς και εννοιολογικής κατασκευής (factorial validity) μέσω της συγκλίνουσας (convergent validity) και της διακρίνουσας εγκυρότητας (discriminant validity), Πλέον αυτής χρησιμοποιήθηκε ο συντελεστής Pearson & Spearman, για να ελεγχθεί η ύπαρξη σχέσης ανάμεσα στις μεταβλητές και ο δείκτης Cronbach’s Alpha, για τον έλεγχο αξιοπιστίας της εσωτερικής δομής των ερωτηματολογίων. Η ανάλυσή τους περιλάμβανε περιγραφική στατιστική (descriptive statistics) και πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση Multiple Linear Regression) για τη διερεύνηση των παραγόντων που επιδρούν στην εκάστοτε κλίμακα. Όσον αφορά την ποιοτική έρευνα, συμμετείχαν 31 άτομα,19 λήπτριες/λήπτες υπηρεσιών υγείας και 12 ιατροί και νοσηλεύτριες/νοσηλευτές, όπου κλήθηκαν να δημιουργήσουν ψηφιακές αφηγήσεις υπό μορφή βίντεο με θέμα την εμπειρία τους από την σχέση και αλληλεπίδραση ιατρών-ασθενών.
Αποτελέσματα Από τις/τους 100 υγειονομικούς του Αττικού νοσοκομείου προέκυψε ότι ο κυρίαρχος τύπος οργανωσιακής κουλτούρας είναι η κουλτούρα της ιεραρχίας και επιθυμητός (στα επόμενα 5 έτη), η κουλτούρα της καινοτομίας σύμφωνα με το μοντέλο των Cameron & Quinn. Η οργανωσιακή δέσμευση βρίσκονταν σε μέτρια επίπεδα με τη δέσμευση της συνέχειας να υπερισχύει έναντι της κανονιστικής και της συναισθηματικής. Οι παράγοντες οι οποίοι σχετίζονταν θετικά με την οργανωσιακή δέσμευση ήταν η εκπαίδευση σε δεξιότητες επικοινωνίας με τις/τους ασθενείς, η ιδιότητα των επιμελητριών/επιμελητών ιατρών έναντι των ειδικευόμενων, η προϋπηρεσία στο Αττικό νοσοκομείο πάνω από 11 έτη, ο υψηλότερος μισθός, η εξέταση υψηλότερου αριθμού ασθενών εβδομαδιαία και η επαγγελματική ικανοποίηση. Αναφορικά με την επαγγελματική ικανοποίηση των υγειονομικών δεν παρατηρήθηκε διαφοροποίηση (p>0,05) μεταξύ υγειονομικών του Αττικού νοσοκομείο και άλλων νοσοκομείων στις κλίμακα JSQ και GNJSS. Τα αποτελέσματα ανέδειξαν σημαντική συνάφεια (p<0,05) μεταξύ της επαγγελματικής ικανοποίησης και του φύλο, της κοινωνικο-οικονομικής τάξης, της εκπαίδευσης σε δεξιότητες επικοινωνίας, της ιδιότητας των επιμελητριών-ών ιατρών, της προϋπηρεσίας στον οργανισμό και του αριθμού εξέτασης ασθενών εβδομαδιαία.. Αντίστοιχα για την ικανοποίηση των νοσηλευτριών-ών οι παράγοντες που επιδρούσαν θετικά ήταν η μεγαλύτερη ηλικία, η παρουσία επιπλέον εκπαίδευσης πέραν της βασικής προπτυχιακής, η εργασία στο χειρουργικό έναντι άλλων τομέων, η πρωινή βάρδια εργασίας, η προϋπηρεσία στη δομή έως 10 έτη και ο υψηλότερος μισθός. Όσον αφορά την υιοθέτηση του ανθρωποκεντρικού και βιοψυχοκοινωνικού έναντι του ιατροκεντρικού και βιοϊατρικού μοντέλου (PPOS & PBS), εντοπίστηκε τάση υιοθέτησης της ανθρωποκεντρικής προσέγγισης με βασικό παράγοντα επιρροής την προηγούμενη εκπαίδευση σε δεξιότητες επικοινωνίας με τις/τους ασθενείς, την επιπλέον εκπαίδευση (μεταπτυχιακό, δεύτερο πτυχίο, διδακτορικό, μετεκπαίδευση), την καλή επικοινωνία υγειονομικών-ασθενών και την προέλευση από τη μεσαία τάξη, ωστόσο παρατηρείται να υπερισχύει το ιατροκεντρικό μοντέλο υγείας. Επίσης οι ειδικευόμενες/-οι ιατροί εμφάνιζαν υψηλότερα επίπεδα ανθρωποκεντρικής προσέγγισης σε σύγκριση με επιμελήτριες/επιμελητές ιατρούς, ενώ η ιατρική ειδικότητα, η οποία υιοθετεί αμιγώς την ιατροκεντρική προσέγγιση ήταν η χειρουργική. Στον έλεγχο που διενεργήθηκε δε βρέθηκε στατιστικά σημαντική (p>0,05) συσχέτιση στην υιοθέτηση της ανθρωποκεντρικής προσέγγισης και του βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου υγείας ανάμεσα στις/στους επαγγελματίες υγείας που εργάζονταν στο Αττικό νοσοκομείο έναντι των λοιπών νοσοκομείων και δημόσιων δομών. Οι ασθενείς από την άλλη πλευρά υιοθετούσαν και επιθυμούσαν σε υψηλότερο βαθμό την ανθρωποκεντρική προσέγγιση, τον ενεργό ρόλο, την ενημέρωση, τη λήψη αποφάσεων και την ολόπλευρη συμμετοχή στην κατάσταση της υγείας τους. Οι ασθενείς με υψηλά επίπεδα επιθυμίας ανθρωποκεντρικής προσέγγισης, είχαν υψηλά επίπεδα προτίμησης αυτονομίας για την υγεία τους, δεν απέδιδαν στο Θεό τον έλεγχο της υγείας τους αλλά στις/στους ιατρούς, είχαν ισχυρό υποστηρικτικό δίκτυο, επιθυμούσαν πλήρη ενημέρωση σε ενδεχόμενο ιατρικό λάθος και τα επίπεδα επιθυμίας για καταγγελία ήταν σε χαμηλά επίπεδα. Σε αντίθεση με τα παραπάνω, οι φροντίστριες/φροντιστές και συγγενείς των ασθενών, υιοθετούσαν λιγότερο την ανθρωποκεντρική προσέγγιση, εμφάνιζαν υψηλότερη την απόδοση του ελέγχου της υγείας στον Θεό, δεν επιθυμούσαν έγκυρη και ολόπλευρη ενημέρωση των ασθενών συγγενών τους και είχαν υψηλότερα επίπεδα επιθυμίας για καταγγελία σε περίπτωση ιατρικού λάθους.
Αναφορικά με το σκέλος της ποιοτικής έρευνας και την χρήση της ψηφιακής αφήγησης ως μέσο ενδυνάμωσης και αυτοέκφρασης τέθηκαν ζητήματα από τις/τους ασθενείς που αφορούσαν στο λιγοστό χρόνο που διέθεσε η/ο ιατρός, στην απουσία ενεργητικής ακρόασης και κατευθυντήριων μετά τη διάγνωση. Οι ιατροί στην πλειονότητά τους, αναφέρθηκαν στην εμπειρία τους με τις/τους ασθενείς περισσότερο αφαιρετικά και «ακαδημαϊκά», παρά προσωπικά (προσωπικό βίωμα και εμπειρίες). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασαν οι ψηφιακές αφηγήσεις των νοσηλευτριών/ νοσηλευτών οι οποίες ήταν ιστορίες με τις/τους ασθενείς και έθιξαν ζητήματα σύνδεσης, πένθους και φροντίδας ασθενών και φροντιστριών/φροντιστών. Οι ψηφιακές αφηγήσεις αναλύθηκαν σε τρεις άξονες επικοινωνίας (επεξηγηματική, διεκπεραιωτική και επικοινωνία της αυθεντίας), καθώς και σε δύο τύπους διάδρασης (την αμφίδρομη «άνθρωπος προς άνθρωπο» και τη μονόδρομη «αυθεντία προς σύμπτωμα»). Η πλειονότητα των ψηφιακών αφηγήσεων τόσο των υγειονομικών όσο και των ασθενών θεωρούν ότι το είδος της επικοινωνίας που κυριαρχεί στη μεταξύ τους σχέση είναι η επεξηγηματική, τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της οποίας είναι η ενημέρωση, η συζήτηση, ο χρόνος που διαθέτει η/ο ιατρός για επίλυση αποριών, ο συμβιβασμός και οι παραχωρήσεις. Αντίθετα, όσον αφορά τη συνολική διάδραση και σχέση ασθενή-ιατρού, η πλειονότητα των ψηφιακών αφηγήσεων ταξινομήθηκε στη μονόδρομη διάδραση (αυθεντία προς «σύμπτωμα») με κυρίαρχα χαρακτηριστικά τον ενεργό ρόλο των ιατρών στην επικοινωνία και δευτερεύοντα των ασθενών, την εμφάνιση των ιατρών ως «αυθεντίες» με αποτέλεσμα οι ασθενείς να μην αισθάνονται ικανοποίηση και να μην έχουν αντιληφθεί πλήρως τι συμβαίνει. Συνοψίζοντας, η ψηφιακή αφήγηση λειτούργησε λυτρωτικά και αναστοχαστικά.
Συμπεράσματα Οι ασθενείς σε σύγκριση με τις/τους επαγγελματίες και τις/τους φροντίστριες/φροντιστές, εξέφρασαν μεγαλύτερη προθυμία για συμμετοχή, ενεργό ρόλο, λήψη αποφάσεων, πληροφόρηση και εμπλοκή στη θεραπευτική διαδικασία,. Ταυτόχρονα η τάση προς την ανθρωποκεντρική προσέγγιση με την ολόπλευρη συμμετοχή της/του ασθενούς υιοθετούνταν από το σύνολο των υγειονομικών. Ενώ η οργανωσιακή δέσμευση και η κυρίαρχη κουλτούρα βρέθηκε να επηρεάζεται από την επαγγελματική ικανοποίηση των υγειονομικών. Όσον αφορά τη ψηφιακή αφήγηση βρέθηκε ότι λειτουργεί εκπαιδευτικά ως προς την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και των δεξιοτήτων επικοινωνίας, αποτελεί καλή πρακτική έκφρασης συναισθημάτων, μοιράσματος και αντιμετώπισης των δυσκολιών (ανθρώπινος πόνος, πένθος για τις/τους ασθενείς), ταξινομεί τις σκέψεις και τα συναισθήματα και οι εμπειρίες μετατρέπονται σε καθολικές όταν ξεφεύγουν από τον μικρόκοσμο των ατόμων μέσω του διαμοιρασμού τους. Από τα παραπάνω προκύπτει η αναγκαιότητα μεταρρυθμιστικών αλλαγών προς όφελος των εργαζόμενων, οργανωτικές αλλαγές και εκπαίδευση σε δεξιότητες επικοινωνίες των επαγγελματιών υγείας.
