Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Αναπληρωτής Καθηγητής κ. Στυλιανός Κατάκης, ΕΚΠΑ
Ομότιμη Καθηγήτρια κα. Παυλίνα Καραναστάση, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κα. Σοφία Ανεζίρη, ΕΚΠΑ
Αναπληρωτής Καθηγητής κ. Νικόλαος Γιαννακόπουλος, ΕΚΠΑ
Επίκουρος Καθηγητής κ. Νικόλαος Δημάκης, ΕΚΠΑ
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κα. Ελένη Παπαγιάννη, ΑΠΘ
Καθηγήτρια κα. Katja Sporn, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών
Περίληψη:
Το 67 π.Χ. η Κρήτη κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους και το 27 π.Χ. συνδέθηκε διοικητικά με την Κυρήνη σε ενιαία συγκλητική επαρχία υπό την αρχή Ρωμαίου στρατηγού με εξουσία ανθύπατου (proconsul). Έδρα της επαρχίας επιλέχθηκε η Γόρτυνα. Παράλληλα, η Κνωσός μετατράπηκε σε ρωμαϊκή αποικία, τη μοναδική στο νησί.
Αυτή η εργασία αποτελεί την πρώτη συστηματική καταγραφή και μελέτη των δεδομένων για τις λατρείες της Κρήτης κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Τα χρονικά πλαίσια της έρευνας έχουν ως αφετηρία το έτος της ρωμαϊκής κατάκτησης, το 67 π.Χ., και ως έσχατο όριο τα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ., όταν επικράτησε ο Χριστιανισμός ως επίσημα αποκλειστική θρησκεία. Κομβικό σημείο της έρευνας αποτέλεσε ο καταστροφικός σεισμός του 365 μ.Χ., καθώς αναζητήθηκαν πιθανές αναθέσεις και ανακατασκευές οικοδομημάτων στα αρχαία ιερά κατά την τελευταία τριακονταετία του 4ου αιώνα μ.Χ.
Βασικός στόχος της εργασίας ήταν η διερεύνηση και η αποτύπωση του λατρευτικού τοπίου στην Κρήτη κατά τη ρωμαϊκή περίοδο σε διάφορες πτυχές των αρχαίων λατρειών: λατρευόμενες θεότητες, αυτοκρατορική λατρεία, ιεροί χώροι, αναθήματα, εορτές, αγώνες, τελετουργίες, πρακτικές, διαχείριση ιερών, ιερατικά αξιώματα. Παράλληλα, έχοντας συμπεριληφθεί στην έρευνα και ο 4ος αιώνας, εποχή ελεύθερης τέλεσης των λατρειών, θα παρουσιαστούν και τα δεδομένα σχετικά με άλλες λατρείες εκτός παραδοσιακού πλαισίου, όπως ο Ιουδαϊσμός και ο Χριστιανισμός.
Οι πηγές πληροφόρησης είναι ποικίλες (ιεροί χώροι, επιγραφές, νομίσματα, γλυπτές εικόνες, αρχαία γραμματεία και χριστιανικά κείμενα) και αφορούν τις δημόσιες λατρείες, ενώ τα δεδομένα προέρχονται από 45 πόλεις-θέσεις.
Η Κρήτη γνώρισε κατά τα ρωμαϊκά χρόνια μία δεύτερη περίοδο μέγιστης ακμής μετά τη μινωική εποχή, όπως μαρτυρούν τα ίδια τα κατάλοιπα των πόλεων. Οι μεγαλύτερες αλλαγές στην Κρήτη μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση και βασικές αιτίες της ακμής της ήταν η ενοποίηση των κρητικών πόλεων, η ένταξή τους σε ενιαία διοίκηση και η ενσωμάτωση της Κρήτης στο οικονομικό-εμπορικό δίκτυο της αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο.
Ωστόσο, η επίδραση των Ρωμαίων στα ζητήματα λατρείας δεν ήταν έντονη. Με βάση τα δεδομένα η κατάκτηση της Κρήτης από τη Ρώμη δεν φαίνεται ότι επέφερε κάποια ρήξη ή ριζική αλλαγή στο σύστημα λατρείας, αλλά αντίθετα οι Ρωμαίοι σεβάστηκαν τις παραδόσεις των πόλεων. Μπορεί να διαφανεί, όμως, η επίδραση του κατακτητή σε ορισμένες λατρευτικές πτυχές: καθιέρωση της αυτοκρατορικής λατρείας, εισαγωγή λατρείας νέων θεοτήτων, διάδοση του ιταλικού τύπου ναού πάνω σε podium, επίδραση της βιοτεχνικής παραγωγής στην αναθηματική πρακτική.
Το λατρευτικό τοπίο στη ρωμαϊκή Κρήτη διαμορφώθηκε κατά βάση από τον σεβασμό και τη συνέχιση μίας ισχυρής παράδοσης αιώνων σε συνδυασμό με μία νέα πνοή των κατακτητών, των αποίκων και των επήλυδων. Αυτό το γεγονός αντικατοπτρίζεται στην προβολή, στη διάδοση και στην απήχηση θεοτήτων με συγκεκριμένη φυσιογνωμία και ιδιότητες: ο Ζευς ιδιαίτερα στις τρεις βασικές υποστάσεις (Κρηταγενής, Ιδαίος, Δικταίος) με τοπογραφική-μυθολογική αναφορά στη γέννηση και ανατροφή του στην Κρήτη, χθόνιες και γονιμικές θεότητες με αναπαραγωγικές δυνάμεις της φύσης και του ανθρώπου, θεραπευτικές, προστάτιδες της πόλης και του οίκου, αλλά και από φυσικά φαινόμενα και θαλάσσιες. Όλες αυτές συνάδουν με το νέο πολιτικό-κοινωνικό πλαίσιο, με την ενοποιημένη ταυτότητα και εξωστρέφεια της Κρήτης, την αγροτοποιμενική φυσιογνωμία, το εμπόριο και γενικά την οικονομία, πτυχές στις οποίες δόθηκε έμφαση από τους Ρωμαίους για την περαιτέρω ανάπτυξη του νησιού.
Οι ύστατες αφιερώσεις και επεμβάσεις στα ιερά ανάγονται στη στροφή του 3ου προς τον 4ο αιώνα μ.Χ. και κατά τη διάρκεια του 4ου. Δεν είναι πολλές οι περιπτώσεις, ειδικά μετά τον σεισμό του 365 μ.Χ., ώστε να υποστηριχθεί ότι συνεχίστηκε η άσκηση των αρχαίων λατρειών απρόσκοπτα και αδιάκοπα στην ύστερη αρχαιότητα. Ούτε όμως και οι μαρτυρίες για τον Χριστιανισμό μπορούν να επιβεβαιώσουν την επικράτησή του πριν τα τέλη του 4ου αιώνα. Ο 4ος αιώνας παραμένει μία σκοτεινή περίοδος αναζητήσεων, ζυμώσεων και ισορροπιών ανάμεσα σε διαφορετικά θρησκευτικά συστήματα, την οποία τα δεδομένα δεν επιτρέπουν ειδικά στην Κρήτη να φωτίσουν.
Αυτή η εργασία αποτελεί το τρίτο και τελευταίο μέρος ενός τριπτύχου για τα ιερά και τις λατρείες της Κρήτης μαζί με τις δύο εμβληματικές μελέτες της Mieke Prent το 2005 (Cretan Sanctuaries and Cults. Continuity and Change from Late Minoan IIIC to the Archaic Period. Leiden) και της Katja Sporn το 2002 (Heiligtümer und Kulte Kretas in klassischer und hellenistischer Zeit. Heidelberg), καλύπτοντας ένα διάστημα 1.600 χρόνων από τον 12ο αιώνα π.Χ. έως τον 4ο αιώνα μ.Χ.
Λέξεις-κλειδιά:
Ρωμαϊκή Κρήτη, αρχαίες λατρείες, ιερά, αυτοκρατορική λατρεία, Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός
