Περίληψη:
Το θέμα αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι η μελέτη της σύγχρονης λαϊκής θρησκευτικής συμπεριφοράς στους οικισμούς του Μαραθώνα. Βασίστηκε σε επιτόπια έρευνα που διήρκεσε, με κάποιες παύσεις, από το 2013 ως το 2017, σε σαράντα πέντε συνολικά χώρους λατρείας, δηλαδή στις ενορίες και στα εξωκκλήσια κατά την περίοδο του εορτασμού τους, σε έξι οικισμούς της περιοχής (Καλέντζι, Μαραθώνα, Άνω Σούλι, Κάτω Σούλι, Βρανά και Τύμβο - παραλία Μαραθώνα) και σε μια έκταση είκοσι οκτώ τετραγωνικών χιλιομέτρων που καλύπτει μεγάλο μέρος του νέου «Καλλικρατικού» δήμου. Η εργασία αυτή επομένως διαφοροποιείται από μια μελέτη σε μικρή κλίμακα (μελέτη περίπτωσης), λόγω του μεγάλου γεωγραφικού χώρου που καλύπτει και του πλήθους των περιπτώσεων και παραμέτρων που εξετάζει. Ερευνητικά η εργασία αυτή ακολουθεί τα πορίσματα, τις θεωρίες και τις μεθόδους του ιδιαίτερου λαογραφικού κλάδου μελέτης της θρησκευτικής συμπεριφοράς, όπως έχει καλλιεργηθεί από Έλληνες (βλ. εργασίες Μ. Γ. Βαρβούνη κ.ά., όπως αναλύονται στο κύριο μέρος της διατριβής) και ξένους λαογράφους (βλ. εργασίες Honko κ.ά), ενώ αντλεί στοιχεία από την ελληνική και διεθνή λαογραφική θεωρία.
Η θρησκευτική συμπεριφορά είναι μια σύνθετη πολιτισμική δημιουργία, που συνδέεται με τον κόσμο της καθημερινότητας και έχει διαστάσεις θρησκευτικές, κοινωνικές, οικονομικές και υλικές. Αποτελεί ένα συγκερασμό δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται ταυτόχρονα από πολλούς καθώς και ένα μεγάλο αριθμό συμβολικά κωδικοποιημένων συμπεριφορών που εκφράζονται μέσα από αυτές τις δραστηριότητες. Οι εορτές των αγίων μιας κοινότητας που κατά τον Dorson έχουν το ίδιον της παγκοσμιότητας, είναι σημαντικές, αφού γιορτάζει ο προστάτης-άγιος της κοινότητας και αποτελεί τον συνδετικό κρίκο των ανθρώπων και σε τοπικό επίπεδο.
Η θρησκευτική συμπεριφορά μελετάται σε δύο άξονες: α) επιχειρήσαμε να μελετήσουμε τις θρησκευτικές εορτές και τα έθιμα στον κύκλο του έτους στις εκκλησίες του Μαραθώνα και των οικισμών του. Προσπαθήσαμε κυρίως να περιγράψουμε τις θρησκευτικές διαδικασίες, ως προς τις επίσημες (εκκλησιαστικές) και ανεπίσημες (λαϊκές) πλευρές τους, αλλά και να εξετάσουμε τους τρόπους που οι σύγχρονοι λαϊκοί άνθρωποι τις συνδέουν με τις εμπειρίες τους, αντλούν νόημα μέσα από αυτές και εκφράζουν την ατομικότητά τους μέσα από τη συλλογική συμμετοχή. Σε αυτό το πλαίσιο, δόθηκε έμφαση στην τελετουργική – εθιμική πρακτική, που περιλαμβάνει τους εορτασμούς στους ναούς της περιοχής, δηλαδή τις εκδηλώσεις εκείνες που έχουν μια τελετουργική διάσταση και συμβαίνουν σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, σε μια κυκλικά επαναλαμβανόμενη και συλλογική βάση και σε μεγάλη ή μικρή κλίμακα.
β) επιχειρήσαμε επίσης να θέσουμε τις βασικές παραμέτρους για τη μελέτη της αφηγηματικής έκφρασης της θρησκευτικής πίστης και συμπεριφοράς στο πλαίσιο και διεθνών επιστημονικών τάσεων (βλ. Belief Narrative Network). Οι άνθρωποι δεν πράττουν μόνο, εκφράζουν επίσης τις πίστεις και τα συναισθήματά τους μέσω της παράστασης της αφήγησης. Έτσι συγκροτείται μια πιο προσωπική, λιγότερο οργανωμένη ατομική έκφραση και καλλιτεχνική-ποιητική επικοινωνία, που επικεντρώνεται στο επίπεδο της αφηγηματικής έκφρασης· κυρίως στους θρύλους (παραδόσεις) ή τις αφηγήσεις προσωπικής εμπειρίας που δηλώνουν άμεσα ή συμβολικά πίστεις, αντιλήψεις και ηθικές στάσεις σχετικές με το θρησκευτικό συναίσθημα και τις οπτικές της κοινωνικής πραγματικότητας. Τόσο στο τελετουργικό όσο και στο αφηγηματικό μέρος αξιοποιείται το λαογραφικό παράδειγμα, δηλαδή ο λόγος των απλών ανθρώπων.
Προσεγγίσαμε έναν μεγάλο αριθμό συνομιλητών διαφορετικού φύλου, ηλικίας και κοινωνικής προέλευσης και μελετήσαμε τη θρησκευτική συμπεριφορά ως μια επικοινωνιακή διαδικασία που συνδέεται με ένα συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον. Στο πλαίσιο της κοινωνικοϊστορικής προσέγγισης αξιοποιήσαμε ποιοτικές και ποσοτικές μεθόδους. Συνδυάσαμε την έρευνα πεδίου με τη συμμετοχική παρατήρηση και τη διενέργεια συνεντεύξεων με ενενήντα επτά συνολικά πληροφορητές αφενός και τη βιβλιογραφική και αρχειακή έρευνα αφετέρου. Η συνδυαστική μελέτη παρελθόντος και παρόντος έδωσε την ευκαιρία παρακολούθησης των αλλαγών των υπό μελέτη λαογραφικών φαινομένων. Παράλληλα με την επιτόπια ποιοτική έρευνα με συμμετοχική παρατήρηση, λάβαμε υπόψη και ποσοτικά στοιχεία (δημογραφικά δεδομένα της περιοχής, αριθμός των ναών, μεγέθη και η διασπορά τους στον χώρο). Η κατάταξη του υλικού των συνεντεύξεων με βάση ημιδομημένα ερωτηματολόγια έγινε θεματικά και η ερμηνευτική προσέγγιση έγινε με την κοινωνικοϊστορική μέθοδο, όπως την έχει αναπτύξει κυρίως ο Μερακλής και άλλοι. Τριάντα πέντε από τους πληροφορητές αφηγήθηκαν και εκτενέστερες ιστορίες (εκατόν πέντε αφηγήσεις), για τις οποίες έγινε προσπάθεια καταλογογράφησής τους με βάση τις λαογραφικές θεωρίες των λαϊκών αφηγηματικών ειδών. Στο πλαίσιο αυτό η ταξινόμηση του υλικού έγινε με βάση το κριτήριο το στοιχείο της πίστης (belief) και σύμφωνα με την επιστημονική ορολογία που απαντάται στο έργο λαογράφων του βορειοευρωπαϊκού χώρου. Κατά την ανάλυση των αφηγήσεων χρησιμοποιήσαμε τη μέθοδο της ανάλυσης του λόγου (discourse analysis).
Με βάση τις μελέτες του Μ. Γ. Μερακλή και άλλων που αναφέρονται στην ιδιομορφία της ελληνικής κοινωνίας, τη νόθα αστικοποίηση, την ανάδυση του μικροαστικού κόσμου, έννοιες που βοηθούν στην κατανόηση της κοινωνικής συγκρότησης των λαϊκών ομάδων στον αγροτικό και αστικό ελλαδικό χώρο, μας απασχόλησε ιδιαίτερα η διάσταση και ιδιομορφία του κοινωνικού χώρου. Η περιοχή του Μαραθώνα ως περιαστικός χώρος που συγκεντρώνει αστικά και αγροτικά χαρακτηριστικά επηρεάζει την κοινωνική συγκρότηση στα πλαίσια της νεωτερικότητας. Αλλά και η τοποθεσία και ο χώρος των ναών (εσωτερικός και εξωτερικός) επιδρά καταλυτικά στη διαμόρφωση και τη δυναμική του λαϊκού πολιτισμού στην τοπική κοινωνία. Ειδικότερα, εξετάσαμε κατά πόσο η μεταιχμιακότητα του Μαραθώνα (μεταξύ χωριού και πόλης) ως κοινωνικού πλαισίου επηρέασε τη θρησκευτική συμπεριφορά. Σημαντικοί όροι για αυτήν την προσέγγισή μας ήταν οι έννοιες Gemeinschaft (κοινότητα) και Gessellschaft (κοινωνία) του Ferdinand Tönnies για τη φύση της κοινωνικής οργάνωσης· οι όροι «περιαστικός χώρος» (peri-urban space), «αστικοαγροτικό συνεχές», αποεδαφοποίηση (deterritorialization) και παγκοσμιοποίηση (globalization).
Εκτός από τη διάσταση του χώρου, θέσαμε και τις παρακάτω παραμέτρους όπως: τα χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων (ηλικιακές ομάδες, φύλο), άλλα κριτήρια που διαφοροποιούν και τη διαδικασία πρόσληψης και συμμετοχής στη γιορτή· οι διακριτοί ρόλοι των επίσημων και ανεπίσημων φορέων και εκφράσεων που συμμετέχουν ή, αλλιώς, του πολιτισμού από τα πάνω και του πολιτισμού από τα κάτω· οι εθιμικές πρακτικές, με έμφαση στο συνδυασμό του πνευματικού μέρους με το κοσμικό στοιχείο και μια σειρά επί μέρους παραμέτρων (εορταζόμενοι άγιοι, διάκοσμος, «προσκύνηση» των εικόνων, τελετουργικό, λιτανείες, πανηγύρι, εκφράσεις φιλανθρωπίας κ.ά.)· οι αναθηματικές προσφορές και η ευρύτερη προσφορική διαδικασία (μεταλλικά τάματα, ενυπόγραφες απεικονίσεις, προσφορά άρτων)· οι πρακτικές διαχείρισης του παρελθόντος, όπως αυτές εκφράζονται μέσα από δημόσιες και ιδιωτικές πρωτοβουλίες ανακαινίσεων ναών· η σύγκριση παρελθόντος – παρόντος, οι συνέχειες, ασυνέχειες και ρήξεις στην εορταστική διαδικασία· η σχέση ατόμου και συλλογικότητας.
Ως προς τη μελέτη της λαϊκής θρησκευτικής συμπεριφοράς στον Μαραθώνα ως μιας τελετουργικής – εθιμικής πρακτικής και ως μιας επικοινωνιακής διαδικασίας σε συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον αξιοποιούνται προσεγγίσεις της κοινωνιολογίας της θρησκείας, όπως του Émile Durkheim για τη θρησκεία ως κοινωνικό γεγονός και την τελετουργική συμπεριφορά (οι περιοδικές επαναλήψεις των τελετουργιών, o υπερβατικός χαρακτήρας του ψυχισμού, η αντίθεση ιερού και κοσμικού, η ένωση των ανθρώπων στις τελετές, ακόμη και η ποιητική πλευρά της θρησκείας, η σχέση θρησκείας και μαγείας). Αλλά και αντιπαρατίθενται σε αυτή απόψεις, όπως για τη σημασία των τελετουργιών όχι μόνο για το άτομο, αλλά και την κοινότητα.
Σε μια συγκριτική προσέγγιση, η μελέτη των εορτασμών στις συγκεκριμένες ενορίες και τα εξωκκλήσια του Μαραθώνα αναφέρεται σε τρόπους εορτασμού στο παρελθόν, αναζητώντας συνέχειες και ασυνέχειες στη βάση της σχέσης δομής και υπερδομής. Η ιστορικότητα των λαογραφικών φαινομένων είναι το πλαίσιο που εξετάζονται επαναλαμβανόμενα και δυναμικά ή νεωτερικά στοιχεία στις τελετουργίες των εορτασμών στους ναούς, αλλά και μετασχηματισμοί και αναβιώσεις, όπως ο φολκλορισμός που συναντάται στην περίπτωση του πανηγυριού. Δεν παραγνωρίζονται και οι μη λογικά ερμηνευόμενες συμπεριφορές που φανερώνουν την ποιητική λειτουργία της τελετουργίας, αλλά και εκφράζουν την κοινωνική της νοηματοδότηση και οργάνωση, συνδεόμενες με μεταφυσικές αντιλήψεις.
Γενικότερα, η μελέτη της σύγχρονης θρησκευτικής συμπεριφοράς επιχειρείται να γίνει με ολιστικό τρόπο. Μπορεί να περιλαμβάνει ποικίλες εκφάνσεις, όπως οι σχέσεις των πιστών με την ενορία τους· οικονομικά ζητήματα και διοργάνωση των πανηγυριών, ειδικά ενόψει της κρίσης των τελευταίων χρόνων στην Ελλάδα· η έντονη κοινωνική διάσταση των εορτασμών, μέχρι νεότερες μορφές εθίμων, όπως η λατρεία νεοφανών αγίων είτε ως συλλογική λατρεία είτε ως ιδιωτική λατρεία.
Μέσα στον επαναλαμβανόμενο και καθιερωμένο χαρακτήρα αυτών των τελετουργιών στους εορτασμούς των ναών του Μαραθώνα, αναγνωρίζουμε και την ποικιλία, τις παραλλαγές ως χαρακτηριστικό του λαϊκού πολιτισμού, στη διασύνδεση του συλλογικού (κοινοτικού) με το ατομικό. Εδώ φαίνεται ότι οι σύγχρονες συνθήκες διαβίωσης, με την εισχώρηση της τεχνολογίας στη ζωή μας, δεν έχουν παραγκωνίσει την αίσθηση της κοινότητας.
Επίσης, βασιστήκαμε σε διεθνή λαογραφικά ρεύματα (Σχολή Τυβίγγης, Νέες Προοπτικές στην Αμερικανική Λαογραφία) για να κατανοήσουμε φαινόμενα παραδοσιακότητας στον κόσμο της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας: πώς αλλάζει η ενότητα του χώρου και του χρόνου· η παρουσία του εξωτικού στοιχείου· η επικοινωνιακή διάσταση των τελετουργιών ως τρόπων ένταξης στην κοινότητα· η σημασία της συλλογικής εμπειρίας στους εορτασμούς των ναών και στα πανηγύρια. Η μελέτη των συναισθημάτων ως μέρος της κοινωνικής διάδρασης εντάσσεται και αυτή στη μελέτη της θρησκευτικής συμπεριφοράς, αλλά και στoν τρόπο μορφοποίησης του ατομικού συναισθήματος σε συλλογικό.
Ως προς τον δεύτερο άξονα της εργασίας που αφορά στις λαϊκές αφηγήσεις, κατά τις συνεντεύξεις με τους πληροφορητές, ως εκφράσεις του θρησκευτικού συναισθήματος, μας απασχολεί: το είδος των λαϊκών αφηγήσεων (παραδόσεις) που συνδέονται με το θρησκευτικό συναίσθημα· οι αφηγητές/αφηγήτριες και τα χαρακτηριστικά τους· οι βασικές θεματικές, η μορφή και η λειτουργία τους· ο τρόπος που αυτές αφομοιώνουν ή απορροφούν και εκφράζουν την ιστορική εμπειρία· η θέση του στοιχείου της πίστης σε αυτές. Αυτό το υλικό των λαϊκών αφηγήσεων υπογραμμίζει τη σύζευξη της ποιητικής και ρητορικής-πολιτικής στις λαϊκές πολιτισμικές εκφράσεις και συνάμα τη σημασία της προφορικής αφήγησης για τη σύγχρονη λαογραφική έρευνα, ως μια έκφραση του ανθρώπου για την ερμηνεία του κόσμου και του εαυτού του. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το υλικό των λαϊκών αφηγήσεων που συγκεντρώσαμε.
Για τη διερεύνηση των παραπάνω ερωτημάτων βασιστήκαμε στη λαογραφική θεωρία της λαϊκής αφήγησης και των αφηγηματικών ειδών. Η αφήγηση ερευνάται διττά, ως προς τη διάδοσή της σε συνθήκες προφορικότητας και ως προς τις νέες μορφές που παίρνει μέσα από την επαφή της με τη σύγχρονη τεχνολογία: ως επικοινωνιακή διαδικασία-παραστατική έκφραση διακρίνεται από τη δημιουργία παραλλαγών, ενώ είναι σημαντικές οι συνθήκες, αλλά και το πλαίσιο κυκλοφορίας της.
Στο πλαίσιο μελέτης της λαϊκής αφήγησης επισημαίνονται: οι όροι «παράδοση» και «θρύλος» στην ορολογία της ελληνικής λαογραφίας και τα συστήματα ταξινόμησης και γίνεται παράθεση της ορολογίας των αναλυτικών κατηγοριών και των κριτηρίων για τον ορισμό του θρύλου στη διεθνή λαογραφική βιβλιογραφία· η πίστη ως η ιδεολογική βάση του θρύλου και το κυρίαρχο στοιχείο των αφηγήσεων που συγκεντρώσαμε· τα στοιχεία της μορφής του θρύλου και τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του, οι κατηγορίες των θρύλων πίστεως και η δομή και λειτουργία του θρύλου.
Με επίγνωση πως στη σύγχρονη εποχή της τεχνολογίας η μυθική σκέψη όχι μόνο δεν ανεστάλη, αλλά εξακολουθεί να αποτυπώνεται προφορικά και γραπτά, γίνεται αναφορά σε νέους όρους όπως κατάδειξη (ostension) και «κινηματογραφική κατάδειξη» (cinematic ostension)· απομάγευση (disenchantment) και επαναμάγευση (reenchantment) που χαρακτηρίζουν τον κόσμο της νεωτερικότητας και συνδέονται με το λαϊκό πολιτισμό, τη μελέτη και ποιητική των ειδών, αφηγηματικούς τύπους, ακόμη και την κουλτούρα του διαδικτύου και της εικόνας.
Οι αφηγήσεις, σε άμεση σχέση με το θρησκευτικό συναίσθημα, ως αντανάκλαση μιας προσωπικής κοσμοθεωρίας, αλλά και καθιερωμένων στη συλλογική συνείδηση συμβόλων, αποτυπώνουν τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων ως προς τη θέση του υπερφυσικού στοιχείου στη ζωή τους, την παρουσία του ανορθολογικού στοιχείου σε έναν ορθολογικό κόσμο και παράλληλα τo στοιχείο της πίστης (belief) που είναι η ιδεολογική βάση των θρύλων.
Με βάση τις θεωρητικές προσεγγίσεις των Lauri Honko και Bengt af Klintberg, εντάξαμε τις διηγήσεις που καταγράψαμε σε τέσσερις κατηγορίες: α) θρύλους (legends) ή φαμπουλάτα (fabulates), β) μεμοράτα (memorates), γ) δοξασίες (belief accounts), και δ) ιστορικά γεγονότα και ιστορικούς θρύλους, ενώ επιχειρείται να γίνει σύνδεση αυτής της διεθνούς ορολογίας με την ορολογία της ελληνικής λαογραφίας, και κυρίως με τις κατηγορίες ταξινόμησης του Νικολάου Πολίτη στο έργο του Παραδόσεις, έχοντας ωστόσο υπ’ όψιν και τα συστήματα ταξινόμησης των Κυριακίδη, Μέγα, Μερακλή και Παπαχριστοφόρου. Ειδικότερα, η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τρεις αφηγήσεις για το ίδιο γεγονός -παραλλαγές-)· η δεύτερη με αναφορά και σε συμφυρμούς μεταξύ επιμέρους ειδολογικών κατηγοριών του θρύλου (memorate-fabulate, memorate-belief account), ενώ δίνονται έντεκα θεματικές κατηγορίες του υλικού των memorates και εννιά κριτήρια προσδιορισμού τους, καθώς και στοιχεία για τα όνειρα ως αφηγηματικό υλικό· η τρίτη περιλαμβάνει δεκαοχτώ ιστορίες, παραθέτει ένα στοιχείο με εννιά θεματικές και οκτώ κριτήρια προσδιορισμού των θρύλων (φαμπουλάτων)· και η τέταρτη περιλαμβάνει δεκατέσσερις δοξασίες (belief accounts) και δίνονται οι θεματικές, τα κριτήρια προσδιορισμού, ο σκοπός τους και η οπτική του αφηγητή ή της αφηγήτριας. Κάθε αφήγηση μελετάται με βάση τρεις παραμέτρους, το περιεχόμενο, τη μορφή και τη λειτουργία της, ενώ στο τέλος δίνεται και η οπτική του αφηγητή (ethnic genre).
Συμπερασματικά, ο Μαραθώνας αποτελεί το πεδίο που συνυπάρχουν δύο
διαφορετικοί τρόποι ζωής και εργασίας, επισημαίνοντας τον υβριδικό
χαρακτήρα του σύγχρονου ελληνικού αγροτικού χώρου με τη διευρυμένη
αστοχωρική δραστηριότητα. Μέσα από τη συγκρότηση των κοινοτήτων του
Μαραθώνα, η λαϊκή θρησκευτική συμπεριφορά εντάσσεται στην ανάπτυξη
επιμέρους μορφών συλλογικής ζωής, στην οποία τα άτομα μετέχουν ενεργά και
με ζέση. Αντίθετα με την «αποϊερωμένη» πόλη, κατά τον χαρακτηρισμό του
Μερακλή, στον Μαραθώνα, η πληθώρα και τα μεγέθη των διάσπαρτων ναών
(ενοριών και εξωκκλησιών) αναδεικνύουν τον κατακερματισμό και τη διάδοση
του φαινομένου της λαϊκής θρησκευτικότητας, ενεργοποιούν τη σχέση μεταξύ
του ανθρώπου και του φυσικού και οικισμένου περιβάλλοντος, και συνάμα
διαλέγονται με την ιδιόμορφη «αστικοποίηση» της τοπικής κοινωνίας, στην
ιστορική της διαδρομή. Έτσι, οι αναφορές σε πολλούς αγίους και αγίες
δημιουργούν τομές στον χώρο και τον χρόνο, ενώ η κυκλική οργάνωση των
εορτών και του λαϊκού εορτολογίου επιβεβαιώνει τη συνύπαρξη του κυκλικού και του γραμμικού χρόνου.
Οι ναοί και τα εξωκκλήσια ως χώροι υποδοχής συναισθημάτων, τέλεσης και λόγου, η ποικιλία των Αγίων, το πλήθος των Ακολουθιών και Λειτουργιών συγκροτούν ένα πολιτισμικό φαινόμενο που συνδυάζει, σε ένα διαδραστικό επικοινωνιακό πλαίσιο, την επαναληπτικότητα με την αλλαγή, το ιερό με το κοσμικό στοιχείο, το υλικό και το πνευματικό, το επίσημο και το ανεπίσημο, το προσωπικό με το συλλογικό. Εδώ οι κοινωνικοί ρόλοι εντάσσονται στους κανόνες και τις αρχές των τελετών, αλλά, όπως έδειξε η επιτόπια έρευνα,
δεν είναι περιχαρακωμένοι, επιτρέποντας την ανάδειξη του προσωπικού
στοιχείου.
Τα σύνθετα αυτά φαινόμενα συνδέονται με ζητήματα συνέχειας στον ιστορικό
χώρο και χρόνο, αλλά ταυτόχρονα δηλώνουν και μια τάση επιστροφής στη
θρησκευτικότητα που συνδέεται με την επανα-παραδοσιοποίηση
(retraditionalization) στο πλαίσιο διαδικασιών που μπορούν να ερμηνευθούν
και ως μια μορφή επαναμάγευσης του σύγχρονου κόσμου.
Στο πλαίσιο αυτό, οι θρύλοι ή οι αφηγήσεις προσωπικής εμπειρίας των
ανθρώπων ως εκφράσεις του θρησκευτικού συναισθήματος αποτυπώνουν τον τρόπο
σκέψης τους ως προς την πρόσληψη – οικειοποίηση του υπερφυσικού και την
καλλιτεχνική ποιητική μετάπλασή του.
