Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Γεώργιος Ανδρουτσόπουλος, Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Νομικής, ΕΚΠΑ
Παρασκευή Μουζουράκη, Αναπληρώτρια καθηγήτρια, Τμήμα Νομικής, ΕΚΠΑ
π. Βασίλειος Τρομπούκης, ΕΔΙΠ, Τμήμα Νομικής, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Τα ελληνικά Συντάγματα, από τη συγκρότηση του νεότερου ελληνικού κράτους και εφεξής, λαμβάνοντας υπόψη την παραδοσιακά συνάλληλη ιστορική και πολιτισμική σχέση που συνυφάνθηκε μεταξύ Ορθοδοξίας και ελληνικού έθνους κατά τη μακραίωνη διαδρομή τους, ιδίως κατά την Τουρκοκρατία, μερίμνησαν ιδιαιτέρως για την Ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία· την ανακήρυξαν ως «επικρατούσα» , την έθεσαν υπό κρατική προστασία και έδειξαν – μεταξύ άλλων- ξεχωριστή επιμέλεια για τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση της νεολαίας. Παράλληλα, η πίστη στις δημοκρατικές αρχές και το ανθρωπιστικό πνεύμα που χαρακτηρίζουν ανέκαθεν τον ελληνικό λαό οδήγησαν τους εκάστοτε συνταγματικούς νομοθέτες στο να διευρύνουν σταδιακά την προστατευτική τους εμβέλεια, εκτός από την «επικρατούσα» θρησκεία που ασπάζεται η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων, και στις ετερόθρησκες ή ετερόδοξες θρησκευτικές ομάδες.
Το ζήτημα της θρησκευτικής διαπαιδαγώγησης, ως απόρροια αυτής της συνταγματικής ιδιαιτερότητας αλλά και ως επιμέρους έκφανση της θρησκευτικής ελευθερίας, κατά τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται ολοένα συχνότερα στο προσκήνιο της επικαιρότητας. Το επίκεντρο του προβληματισμού αφορά άλλοτε το δικαίωμα των γονέων να κατευθύνουν τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των τέκνων τους, άλλοτε το περιεχόμενο της επίσημης διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών στα σχολεία κι άλλοτε το δικαίωμα των λοιπών μειονοτικών θρησκευτικών κοινοτήτων ή οπαδών ορισμένου δόγματος να ιδρύουν εκπαιδευτήρια και να εντάσσουν στο πρόγραμμα διδασκαλίας τους τη διδασκαλία των αρχών του θρησκεύματος ή του δόγματος που πρεσβεύουν .
Όπως είναι γνωστό η συζήτηση για τη διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι μακρότατη τόσο στη χώρα μας όσο και παγκοσμίως. Ένα ελάχιστο δείγμα, ένα ψήγμα αυτής της συζήτησης επιχειρήθηκε να παρουσιαστεί με την παρούσα μεταπτυχιακή εργασία. Στο Πρώτο Μέρος αναλύεται το καθεστώς της διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών στην ελληνική έννομη τάξη ενώ στο Δεύτερο Μέρος το ενδιαφέρον μετατοπίζεται και περιορίζεται στο αντίστοιχο καθεστώς σε επίπεδο ευρωπαϊκής εννόμου τάξεως. Ειδικότερα: Το Α’ Κεφάλαιο του Πρώτου Μέρους της παρούσας εργασίας πραγματεύεται το περιεχόμενο της διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών ξεκινώντας από την έννοια της εκπαίδευσης τόσο ως ατομικό δικαίωμα όσο και ως υποχρέωση της Πολιτείας. Στη συνέχεια γίνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή αναφορικά με την ένταξη του μαθήματος των Θρησκευτικών στο σχολικό πρόγραμμα, ακολουθεί η σχετική νομοθεσία για τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών υπό το ισχύον Σύνταγμα, ενώ δεν παραλείπεται η αναφορά και στα «Νέα» Προγράμματα Σπουδών για τα Θρησκευτικά στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Τέλος, ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται, τόσο θεωρητικά όσο και νομολογιακά, στην αρχή της ανάπτυξης της θρησκευτικής συνείδησης, την οποία, μεταξύ άλλων, υπηρετεί η εκπαίδευση. Με δεδομένο ότι, από καταβολής του ελληνικού κράτους, για λόγους ιστορικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς, το μάθημα των Θρησκευτικών είναι ομολογιακό της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης, η συνταγματική ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, παρέχει τη δυνατότητα απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών . Στο Β’ Κεφάλαιο του Δεύτερου Μέρους της παρούσας εργασίας αναλύεται το καθεστώς απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών στην Ελλάδα, κάνοντας μνεία των σχετικών Εγκυκλίων, των αποφάσεων της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (στο εξής ΑΠΔΠΧ) και του Συνηγόρου του Πολίτη (στο εξής ΣτΠ) και των σχετικών δικαστικών αποφάσεων των τακτικών διοικητικών δικαστηρίων και του Συμβουλίου της Επικρατείας. Η θρησκευτική εκπαίδευση και ειδικότερα το ζήτημα της θέσης του μαθήματος Θρησκευτικών στα δημόσια σχολεία είναι ένα διαρκώς επίκαιρο νομικό ζήτημα που αφορά τόσο το εθνικό, όσο και το διεθνές δίκαιο. Στα πλαίσια της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας, το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στη νομική θέση των Θρησκευτικών στην ευρωπαϊκή εκπαίδευση, καθώς η συλλογή και η επεξεργασία του απαραίτητου υλικού για το σχετικό καθεστώς άλλων εννόμων τάξεων (π.χ. Η.Π.Α. κ.τ.λ.), αν και ενδιαφέρουσα, ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία, η οποία θα ξέφευγε του διαθέσιμου χρονικού πλαισίου εκπόνησης της παρούσας μεταπτυχιακής μελέτης. Η παρουσία της θρησκείας στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο δεν προσδιορίζεται από μια ενιαία μορφή και οργάνωση, αλλά σχετίζεται με τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που διαμόρφωσαν το περιεχόμενο των ευρωπαϊκών κοινωνιών για αρκετούς αιώνες. Η εκκοσμίκευση ως συνέπεια των διαφωτιστικών ιδεών και της θρησκευτικής ελευθερίας, επανάφερε στο προσκήνιο τις συζητήσεις για τη θρησκευτική αγωγή στα σύγχρονα δημόσια ευρωπαϊκά σχολεία. Η παρουσία της αγωγής αυτής σήμερα δεν έχει κοινά χαρακτηριστικά και εξαρτάται από τις σχέσεις κράτους – θρησκείας, από τον χαρακτήρα της θρησκευτικότητας των πολιτών, από τη θρησκευτική ελευθερία και την ελευθερία στην εκπαίδευση και από την πολιτισμική πολυμορφία. Στο Α’ Κεφάλαιο του Δεύτερου Μέρους της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας γίνεται ανάλυση των κρίσιμων διατάξεων για τη θρησκευτική εκπαίδευση κατά την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (στο εξής ΕΣΔΑ), καθώς και των σχετικών Συστάσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη θρησκευτική εκπαίδευση, ενώ επιχειρείται και μία περιληπτική παρουσίαση των κυριότερων συστημάτων του μαθήματος των Θρησκευτικών που απαντώνται στα δημόσια σχολεία των κρατών της Ευρώπης. Τέλος, στο Β’ Κεφάλαιο του Δεύτερου Μέρους παρατίθεται η κυριότερη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (στο εξής ΕΔΔΑ) για τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών και του δικαιώματος απαλλαγής από αυτή. Στόχος της εργασίας αυτής ήταν να δοθεί απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα: εάν είναι ανεκτό κατά το Σύνταγμα, κατά το Ευρωπαϊκό Ενωσιακό Δίκαιο και κατά την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, να διδάσκεται στα ελληνικά σχολεία ένα μάθημα Θρησκευτικών, το οποίο έχει ομολογιακό/κατηχητικό χαρακτήρα, με διασφαλισμένο πλήρως το δικαίωμα εξαίρεσης του μαθητή, ή αν αυτό είναι συνταγματικά απαγορευμένο και πρέπει οπωσδήποτε να έχουμε ένα πολιτειοκρατικού χαρακτήρα μάθημα, το οποίο άρα θα έχει έντονα θρησκειολογικό περιεχόμενο και υπό το δεδομένο αυτό, αν μπορούμε πράγματι να φτάσουμε σε ένα μοντέλο μαθήματος που θα είναι παντελώς υποχρεωτικό, με απαγορευμένη ή πολύ δύσκολη την εξαίρεση.
Λέξεις-κλειδιά:
Θρησκευτικά, Θρησκευτική Συνείδηση, Απαλλαγή, Εγκύκλιοι, Υπουργικές Αποφάσεις, Ανεξάρτητες Αρχές, Αποφάσεις ΣτΕ, Αποφάσεις ΕΔΔΑ
