Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Ρέα Κακάμπουρα, Αναπλ. Καθηγήτρια Λαογραφίας, ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ (Επιβλέπουσα Καθηγήτρια)
Ευάγγελος Αυδίκος, Ομοτ. Καθηγητής Λαογραφίας, ΙΑΚΑ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (Συνεπιβλέπων Καθηγητής)
Εμμανουήλ Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας, Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας Δημοκρίτειο Πανεπιστημίου Θράκης (Συνεπιβλέπων Καθηγητής)
Μαριάνθη Καπλάνογλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήματος Φιλολογίας, Ε.Κ.Π.Α.
Γεώργιος Κατσαδώρος, Αναπληρωτής Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε., Πανεπιστημίου Αιγαίου
Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Φιλολογίας, Ε.Κ.Π.Α.
Γεώργιος Κούζας, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Φιλολογίας, Ε.Κ.Π.Α.
Περίληψη:
Η εργασία αυτή είναι η πρώτη εκτενής ενασχόληση με τους αστικούς θρύλους στο πλαίσιο της ελληνικής λαογραφίας. Πρόκειται για ένα είδος του προφορικού λαϊκού λόγου που προέκυψε μετά τη βιομηχανική επανάσταση εντάσσοντας στοιχεία της νεωτερικότητας στο προγενέστερο αντίστοιχό του, την παράδοση ή θρύλο. Οι ιστορίες που υπάγονται σε αυτό το είδος κυκλοφορούν αυθόρμητα κυρίως οπουδήποτε πραγματώνονται άτυπες συναντήσεις. Έτσι, ο συνήθης τρόπος διάδοσής τους είναι μέσω του προφορικού λόγου. Γι’ αυτό και η κειμενική δομή της αφήγησης θεωρήθηκε χαλαρή, διότι δε μεταφέρεται αυτούσια σε κάθε αφηγηματική περίσταση.
Πρόκειται για ιστορίες που μεταδίδονται από ‘φίλο σε φίλο’ και αντανακλούν πολλαπλές όψεις του ανοίκειου, του παραβατικού, του υπερκόσμιου, που βιώνεται στο σύγχρονο αστικό πολιτισμικό πλαίσιο αξιώνοντας να γίνουν πιστευτές ως πραγματικές εμπειρίες. Η πλοκή τους συχνά περιστρέφεται γύρω από άγχη που προκαλούνται από σύγχρονες στάσεις και συμπεριφορές, το δε περιεχόμενό τους είναι συνήθως αλλόκοτο, τρομακτικό ή μακάβριο. Λειτουργούν ως μέσο πειθάρχησης πολιτισμικών ομάδων, οι οποίες αποτελούνται από ανθρώπους που έχουν μεταξύ τους τουλάχιστον ένα κοινό στοιχείο, οι οποίες και τις προσλαμβάνουν ως αληθινές ιστορίες. Για το λόγο αυτό το υπό αφήγηση γεγονός οριοθετείται κοντά στον χώρο και το χρόνο της μετάδοσής του δημιουργώντας συνθήκες οικειοποίησης από την ομάδα μέσα στην οποία κυκλοφορεί. Δεν αφορούν όμως όλοι οι αστικοί θρύλοι τη ζοφερή πλευρά της ζωής, πολλοί μεταφέρουν και αστεία περιστατικά. Το πλαίσιό τους μπορεί να διαφέρει, αλλά ουσιαστικά είναι παγκόσμιοι, απόκρυφοι κι ανεκδοτολογικοί για τη ζωή στον 20ό αι.
Μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα οι αστικοί θρύλοι εκλαμβάνονται από τους μελετητές τους ως ένα ζωντανό είδος που διαδίδεται –είτε μέσω του προφορικού λόγου πρόσωπο με πρόσωπο, είτε ψηφιακά- με σκοπό τη διατήρηση ή τη διαμόρφωση της κοινωνικής νόρμας. Έτσι η αφήγησή τους θεωρείται «πολιτική πράξη».
Το περιεχόμενό τους προέρχεται από ένα ευρέως διαδεδομένο σώμα πίστεων, προκαταλήψεων, φόβων και εμπειριών εν ισχεί στις σύγχρονες κοινωνίες και η πλοκή τους διατηρεί τη σύνδεσή της με άγχη που περιβάλλουν σύγχρονες συμπεριφορές και συνθήκες. Τα συντελούμενα γεγονότα τοποθετούνται σε εκείνο το χώρο και το χρόνο που εκλαμβάνεται ως επίφοβος.
Στους αστικούς θρύλους περιγράφεται το βίωμα κάποιου οικείου προσώπου ώστε να αποτελέσει παράδειγμα προς αποφυγήν. Αυτό σημαίνει ότι το κύριο πρόσωπο της αφήγησης έρχεται αντιμέτωπο με κάποια δυσμενή γι’ αυτό κατάσταση ή με κάποιον «εχθρό» που επιθυμεί και επιχειρεί να το βλάψει. Ο ‘ανταγωνιστής’ στην περίπτωση των ελληνικών αστικών θρύλων είναι δύο ειδών και ενσωματώνει διαφορετικές ιδιότητες και σκοπούς σε καθεμία εκδοχή του.
Από τη μία ο κοσμικός ανταγωνιστής, εκείνος δηλαδή που είναι αληθοφανής και ενδεχομένως υπαρκτή οντότητα στο φυσικό κόσμο. Είναι ένας άνθρωπος, όπως ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, ωστόσο είναι συνήθως κάποιος παραβατικός χαρακτήρας, έξω από το έννομο πλαίσιο της κοινωνίας μέσω του οποίου φαίνεται να αντανακλάται ο κίνδυνος του παράνομου. Αυτός ο ‘αντίπαλος’ βάλλει κατά της ατομικής ιδιοκτησίας και της ανθρώπινης ζωής.
Από την άλλη πάλι είναι ο υπερφυσικός ανταγωνιστής που είναι κάποιο υπερβατικό ον, συνήθως ο νεκρός που παρουσιάζεται στους αστικούς θρύλους κυρίως ως ‘φάντασμα’. Αυτό δε φαίνεται, τις περισσότερες φορές, να αποσκοπεί στη βλάβη του ζώντα με τον οποίο έρχεται σε επαφή, όσο στην υπενθύμιση του αρνητικού αντίκτυπου της παραβατικής συμπεριφοράς ή του αρνητικού βιώματος εν γένει που έφερε τον ίδιο στην παρούσα κατάσταση. Έτσι φαίνεται ότι ο υπερφυσικός αντίπαλος επιθυμεί κυρίως να «κρατήσει» τον άνθρωπο εντός της κοινωνικής νόρμας υπενθυμίζοντάς του τις συνέπειες της παρέκκλισης.
Η έρευνα διεξήχθη στο περιβάλλον του διαδικτύου και ο στόχος της είναι διττός. Από τη μια στόχος είναι η δημιουργία ενός καταλόγου με ελληνικούς αστικούς θρύλους – διότι κάτι αντίστοιχο δεν υπάρχει- και από την άλλη η ανάδειξη της επίδρασης του περιβάλλοντος του διαδικτύου, στο είδος καθ’ αυτό, στη διάδοση, αλλά και στην πρόσληψή του από τους χρήστες του διαδικτύου.
Δημιουργήθηκε έτσι ένας κατάλογος με περισσότερες από εκατό αφηγήσεις μέσα από το περιβάλλον του διαδικτύου. Φάνηκε όμως ότι οι αστικοί θρύλοι που αναπαράγονται μέσω αυτού έχουν αλλάξει και μορφολογικά αλλά και λειτουργικά. Έχουν αποκτήσει παγιωμένο σώμα, σταθερή δηλαδή αφήγηση με συγκεκριμένη ακολουθία μοτίβων, ενώ δεν εντοπίζονται παραλλαγές, παρά μόνο ελάχιστες διαφορετικές εκδοχές των αφηγήσεων.
Διαπιστώνεται επίσης ότι και ο λόγος για τον οποίο διαδίδονται αστικοί θρύλοι στο διαδίκτυο έχει μεταβληθεί. Γίνονται κομμάτι μιας ευρύτερης κατηγορίας «τρομακτικών ιστοριών» που διαδίδονται σε περιβάλλοντα αφιερωμένα σε αυτές, με στόχο τη διασκέδαση του επισκέπτη/ χρήστη. Η αυθόρμητη δηλαδή αναφορά σε κάποια τέτοια ιστορία στο άτυπο πλαίσιο μιας κοινωνικής συνάντησης έχει αντικατασταθεί από ένα δομημένο περιβάλλον αφιερωμένο σε τέτοιες αφηγήσεις.
Οι αστικοί θρύλοι λοιπόν γίνονται μέρος μιας τρομολαγνικής διασκέδασης, εφάμιλλης των κινηματογραφικών ταινιών τρόμου, στο πλαίσιο της οποίας μεταδίδονται ποικίλες ιστορίες με κοινό σημείο την πρόκληση τρόμου στο χρήστη που διασκεδάζει με αυτόν.
Αυτή η λειτουργία όμως αποτελεί ένδειξη της αποδυνάμωσης του κοινωνικού ρόλου του αφηγηματικού αυτού είδους, πράγμα που επιφέρει και περαιτέρω μορφολογικές αλλαγές σε αυτό. Οι ιστορίες έχουν πια συγκεκριμένο τίτλο, απόρροια της παγιωμένης αφήγησης, ο «αφηγητής» δε συνδέεται με κανένα από τα πρόσωπα της ιστορίας, ενώ είναι συχνά αόριστος ο χώρος και ο χρόνος του εκάστοτε συμβάντος.
Η αποδυνάμωση του κοινωνικού τους ρόλου, η έμφαση στο αίσθημα τρόμου που προκαλούν, η αποσύνδεσή τους από οποιαδήποτε «αληθινή» αφόρμηση που αποδιδόταν στους αστικούς θρύλους, ο τρόπος αναμετάδοσής τους (κυρίως μέσω της λειτουργίας αντιγραφή-επικόληση/ copy-paste), τους καθιστούν πλέον μέρος ενός ευρύτερου, νέου είδους ψηφιακού λαϊκού λόγου αντίστοιχης λειτουργίας που λέγεται creepypasta.
Οι αστικοί θρύλοι που ενσωματώνονται σε αυτό το είδος ψηφιακού λαϊκού λόγου και διαδίδονται στο περιβάλλον του διαδικτύου με νέα λειτουργία έχουν χάσει λοιπόν τα κύρια χαρακτηριστικά που τους δίνονται από τον ορισμό τους. Αποτελούν ακόμα αντανάκλαση όψεων του ανοίκειου, του παραβατικού και του υπερκόσμιου που βιώνεται στο σύγχρονο αστικό πολιτισμό, με την πλοκή τους να περιστρέφεται εν πολλοίς ακόμα γύρω από άγχη που προκαλούνται από σύγχρονες στάσεις και συμπεριφορές και με περιεχόμενο αλλόκοτο, τρομακτικό ή μακάβριο. Δεν εκλαμβάνονται όμως ως αληθινές εμπειρίες, δεν αποτελούν τρόπο πειθάρχησης στις σύγχρονες κοινωνικές νόρμες, εξ ου και δεν αναφέρονται αυθόρμητα σε άτυπες συζητήσεις στο χώρο του διαδικτύου, αλλά συνειδητά στο πλαίσιο ιστότοπων που δημιουργούνται ειδικά για τη χρήση αυτή. Στόχος της διάδοσής τους είναι η διασκέδαση των χρηστών μέσω του τρόμου.
Τελικά το creepypasta, επειδή μοιάζει στο είδος των αστικών θρύλων, ενσωματώνοντάς τους, τους δίνει νέα λειτουργία και νοηματοδότηση, άρα μια δεύτερη ύπαρξη. Ωστόσο τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά, που έχουν αποδοθεί στους αστικούς θρύλους στους διάφορους ορισμούς τους, η ρευστότητα της αφήγησης και η πίστη ή η ενδεχόμενη αληθοφάνεια της ιστορίας, φαίνεται να προσαρτώνται σε ένα άλλο λαϊκό αφηγηματικό είδος, τις θεωρίες συνωμοσίας.
Εν συντομία η διάδοση των αστικών θρύλων αρχίζει να φθίνει με τον ερχομό του 21ου αιώνα. Βέβαια το ‘κενό’ που αφήνουν γεμίζει άμεσα με ένα συγγενές αφηγηματικό είδος, τις θεωρίες συνομωσίας, οι οποίες φαίνεται ότι καλύπτουν, λόγω μορφολογίας και θεματικών, τις ανάγκες περιγραφής των σύγχρονων φόβων του ανθρώπου. Ωστόσο το διαδίκτυο αποτελεί ένα νέο περιβάλλον επανενεργοποίησης των αστικών θρύλων με νέα όμως χαρακτηριστικά και λειτουργία, που βασίζονται στις δυνατότητες που παρέχει το περιβάλλον αυτό, τις οποίες και συχνά ενσωματώνουν. Τα νέα χαρακτηριστικά που προσλαμβάνουν οδηγούν το είδος αυτό να ενταχθεί σε ένα νέο πολυμεσικό αφηγηματικό είδος, που αναδύεται από το διαδίκτυο, τις ‘τρομακτικές ιστορίες’ (creepypasta).
Λέξεις-κλειδιά:
Αστικοί θρύλοι, αστικός λαϊκός πολιτισμός, παραδόσεις, διαδίκτυο, διαδίκτυο και λαϊκός πολιτισμός, Ψηφιακή Λαογραφία, Web 2.0., μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ιστοσελίδες-ιστότοποι, επιφανειακό – βαθύ διαδίκτυο, θεωρίες συνομωσίας, τρομακτικές ιστορίες –creepypasta
