Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Μαντζουράνη Ελένη, Καθηγήτρια, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Ελευθέριος Πλάτων, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Γεώργιος Βαβουρανάκης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Ένα από τα στοιχεία με έντονο συμβολισμό, το οποίο επαναλαμβάνεται στην κρητομυκηναϊκή εικονογραφία, είναι οι μορφές με ποδήρες ένδυμα. Με καταβολές από τους ανατολικούς πολιτισμούς, το σακκοειδές ένδυμα εμφανίζει αρκετές ιδιοτυπίες στην αιγαιακή του απόδοση, ως προς το μάκρος, τις χειρίδες, τις πτυχώσεις, τον διάκοσμο ή και το είδος του υφάσματος. Ο ενδεχόμενος ρόλος του, στις κοινωνίες της εποχής, έχει δεχθεί ποικίλες ερμηνείες από τους ερευνητές.
Η παρούσα εργασία, επιχειρεί, αφ’ ενός, την παράθεση και την ενδελεχή ανάλυση των εικονογραφικών καταλοίπων, τα οποία αποδίδουν το ποδήρες ένδυμα· αφ’ ετέρου στοχεύει στην ανάδειξη της κοινωνικής και ιδεολογικής συμβολής του, εξετάζοντας τον ενδεχόμενο θεσμικό ρόλο των μορφών, οι οποίες ενδύονταν με αυτό. Κατεγράφησαν και ανελύθησαν 93 αντιπροσωπευτικές παραστάσεις από τις Κυκλάδες και την Κύπρο, την Κρήτη και την Ηπειρωτική Ελλάδα. Οι πρώτες εικονογραφικές αναφορές διεπιστώθησαν ήδη από τα μέσα της Πρωτομινωικής περιόδου στην Κρήτη. Ωστόσο, η συντριπτική πλειοψηφία των παραστάσεων στις οποίες αναπαρίστανται μορφές με μακρύ ένδυμα, εντοπίσθηκε στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού στο Αιγαίο, όταν η εικονογραφία άγγιξε το απόγειο της ακμής της. Στις σφραγίδες και τους σφραγιστικούς δακτυλίους, αντικείμενα λειτουργικής χρήσης, αξίας και ιδεολογικής υπόστασης, αναπόσπαστα δεμένα με τις κοινωνικές δομές, το ποδήρες ένδυμα μετρά τις περισσότερες διαφορετικές παραστάσεις. Εντούτοις, οι τοιχογραφίες αποτελούν την κατηγορία στην οποία το εν λόγω ένδυμα αποδίδεται σε πληθώρα μορφών συμμετεχουσών σε εκδηλώσεις με τελετουργικό τυπικό, καταδεικνύοντας την ξεχωριστή κοινωνική θέση των μορφών που το έφεραν.
Τα δύο πρώτα κεφάλαια περιλαμβάνουν μία σύντομη εισαγωγή, τον στόχο της εργασίας, καθώς και την ιστορία της έρευνας, στην οποία περιγράφεται αδρομερώς η βασική βιβλιογραφία στην οποία βασίσθηκε το παρόν πόνημα. Στην συνέχεια και σε τρία κεφάλαια, εμπεριέχονται τα δεδομένα καθεμίας από τις γεωγραφικές περιοχές, με τις Κυκλάδες και την Κύπρο να εξετάζονται στο ίδιο κεφάλαιο. Το σύνολο των παραστάσεων, στις οποίες εμφανίζεται το ποδήρες ένδυμα, συγκροτεί έναν κατάλογο με συνεχή αύξουσα αρίθμηση. Το υλικό εξετάζεται κατανεμημένο στις κατηγορίες της σφραγιδογλυφίας, των τοιχογραφιών, των ειδωλίων, της κεραμεικής, των λαρνάκων, καθώς και άλλων δύο αντικειμένων από άλλα υλικά. Η σειρά της παράθεσης των κατηγοριών, σε καθεμία από τις γεωγραφικές περιοχές, διαμορφώνεται σύμφωνα με το πλήθος των παραστάσεων της κάθε κατηγορίας. Με χρονολογική σειρά παρατίθενται τα δεδομένα της καθεμίας από τις κατηγορίες, αρχής γενομένης από την παλαιότερη. Επιχειρείται, στο μέτρο του δυνατού, η ταυτοποίηση της ιδιότητας των μορφών, οι οποίες φέρουν το ποδήρες ένδυμα, λαμβάνοντας υπ’ όψη την στάση και την θέση τους στον χώρο, αλλά και την σχέση τους με τις άλλες μορφές που τυχόν συνυπάρχουν στην ίδια παράσταση.
Στο έκτο κεφάλαιο αναλύεται εκτενώς, όσο βεβαίως επιτρέπει το περιορισμένο εύρος της εργασίας, η σημασία του ποδήρους ενδύματος στις κοινωνίες του προϊστορικού Αιγαίου. Η συζήτηση διεξάγεται σε τέσσερα υποκεφάλαια, τα οποία επικεντρώνονται στις παραμέτρους της κοινωνίας, της θρησκείας, του φύλου και των διαβατηρίων τελετών. Ο αφηγηματικός χαρακτήρας των παραστάσεων μεταδίδει διαχρονικά μηνύματα πολιτικών, κοινωνικών, ιδεολογικών, ακόμα και αισθητικών αρχών και αξιών της τάξης των ευγενών. Με γνώμονα την ιδιαιτερότητα του μακρού ενδύματος, τον συμβολισμό του, καθώς και το πλαίσιο του θεσμικού χαρακτήρα των μορφών οι οποίες το έφεραν, προκύπτουν και συζητούνται θρησκειολογικές ή/και κοινωνικές ερμηνείες. Οκτώ πίνακες γραφικών παραστάσεων συνεπικουρούν στην διεξαγωγή ενδιαφερόντων συμπερασμάτων.
Το ποδήρες ένδυμα χαρακτηρίζει κυρίως ανδρικές μορφές, χωρίς όμως να λείπουν παραστάσεις ενδεδυμένων με αυτό γυναικείων μορφών ή περιπτώσεις στις οποίες δεν διακρίνεται το φύλο. Οι τελετές πιθανώς να μην είχαν μόνο θρησκευτικό χαρακτήρα αλλά ίσως και κοσμικό, ιδιαίτερα εφ’όσον εκκινούσαν από κοινωνικοπολιτική βάση. Οι προσεγγίσεις των ζωγράφων και των καλλιτεχνών αντικατόπτριζαν την συγκρότηση των αιγαιακών κοινωνιών της εποχής, τις σχέσεις μεταξύ τους καθώς και με τους άλλους πολιτισμούς της ανατολικής Μεσογείου. Στο μάλλον θρησκειοκρατικό Αιγαίο, οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ κοινωνικής και θρησκευτικής σφαίρας δεν ήταν προφανείς, συνεπώς η τελετουργία, το πιθανότερο, ταυτίζετο με την ιερουργία και την παρουσία κάποιας μορφής ιερατείου. Η ανεπάρκεια γραπτών πηγών και τα αποσπασματικά, στην πλειονότητά τους, σωζόμενα κατάλοιπα, δυσκολεύουν τις ερμηνείες, ωστόσο η έρευνα προχωρά, τα δεδομένα εξετάζονται κάθε φορά μέσα από διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις, ενώ νέα στοιχεία αρχαιολογικού υλικού προστίθενται και μελετώνται συγκριτικά.
