Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Αθανασία Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Ομότιμη Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλοσοφίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Γεώργιος Στείρης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Φιλοσοφίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Μάριος Μπέγζος, Ομότιμος Καθηγητής, Τμήμα Θεολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Γεώργιος Αραμπατζής, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Φιλοσοφίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Κατερίνα Ιεροδιακόνου, Καθηγήτρια, Τμήμα Μ.Ι.Θ.Ε, Τομέας Φιλοσοφίας και Θεωρίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Παντελής Γκολίτσης, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής, Τομέας Φιλοσοφίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Γεώργιος Ζωγραφίδης, Καθηγητής, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής, Τομέας Φιλοσοφίας. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Περίληψη:
Η παρούσα διδακτορική διατριβή επικεντρώνεται στην πρόσληψη του δυτικού σχολαστικισμού κατά το Ύστερο Βυζάντιο, όπως αντικατοπτρίζεται στο μέρος της επιτομής του Γεώργιου Σχολάριου-Γεννάδιου B’ Περὶ τῶν παθῶν τῆς ψυχῆς γενικώτερον (Des Passions) του κεφαλαίου Περί των παθών της ψυχής (De passionibus animae, q. 22-48), του έργου Σούμα Θεολογική (Summa Theologiae, ST) του Θωμά Ακινάτη. Η ερμηνεία και τα σχόλια του Σχολάριου αναφορικά με τα πάθη απαντώνται στον έκτο τόμο της συλλογής των Απάντων του (Œuvres Complètes de Gennadios Scholarios, Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου Ἅπαντα τὰ Εὑρισκόμενα. Επιμέλεια L. Petit, Χ. Siderides & Μ. Jugie. T. I-VIII. Paris: Maison de la Bonne Presse, 1928-1936). Η μελέτη της επιτομής οδήγησε στη μετάφραση και στην ερμηνευτική προσέγγιση τόσο των συγκεκριμένων κεφαλαίων όσο και διαφόρων άλλων χωρίων από το έργο του, αλλά και στη μετάφραση και ερμηνεία του αντίστοιχου μέρους της ST του Θωμά Ακινάτη («Prima Secundae Summae Theologiae. A Quaestione 1 ad Quaestionem LXX». Στο Opera omnia iussu impensaque Leonis XIII P. M. edita. Vol. 6. Ad Codices Manuscriptos Vaticanos Exacta. Romae: Ex Typographia Polyglotta, 1891).
Η έρευνα και τα στοιχεία που αφορούν τις επιτομές βεβαιώνουν ότι πρόκειται για μια πηγή κατά το πολύ ανεξερεύνητη. Η συγκριτική μελέτη των θέσεων του Γεννάδιου και του Θωμά Ακινάτη προσεγγίζεται κυρίως μέσω της επιτομής του πρώτου στο έργο του δεύτερου. Η μελέτη αυτού του θέματος κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντική, δεδομένου ότι τα κείμενα του Γεννάδιου δεν έχουν ερευνηθεί επισταμένως. Έτσι, ένας από τους στόχους αυτής της διατριβής είναι η αποσαφήνιση των φιλοσοφικών και θεολογικών επιρροών και επιδράσεων στη σκέψη του Σχολάριου.
Η επιτομή των άρθρων 22 έως 48 που χρησιμοποιούνται στην παρούσα μελέτη, αντιπαραβάλλονται με τα αντίστοιχα άρθρα του λατινικού πρωτοτύπου, τα οποία αντιστοιχούν στο πρώτο του δευτέρου μέρος (Ιa- IIae) της ST. Η παρούσα έρευνα περιορίστηκε στη σύγκριση των κειμένων αναφορικά με το μέρος όπου εξετάζονται τα πάθη.
Στα δύο πρώτα κεφάλαια της παρούσας μελέτης επιχειρείται η αναλυτική παρουσίαση διαφόρων οπτικών του έργου και της δράσης του Γεώργιου Σχολάριου. Ειδικότερα εξετάζονται σημαντικές πλευρές του βίου του που επέδρασαν και διαμόρφωσαν το επαγγελματικό, θεολογικό, φιλοσοφικό, διδακτικό, συγγραφικό, μοναστικό και πατριαρχικό του έργο. Έπειτα αξιολογείται η θέση του ανάμεσα στη δυτική και ανατολική παράδοση, και συγκεκριμένα η στάση του απέναντι στον δυτικό σχολαστικισμό, στη διαμάχη μεταξύ αριστοτελικών-πλατωνικών, ο θωμισμός και ο παλαμισμός του, καθώς επίσης πραγματοποιείται μια εκτίμηση της επιρροής της δράσης και του έργου του στους μεταγενέστερους διανοητές.
Στο κύριο μέρος της μελέτης αντιπαραβάλλονται τα κείμενα των δύο διανοητών και προσδιορίζονται ερμηνευτικά οι επί μέρους συγκλίσεις και αποκλίσεις τους. Η διατριβή ακολουθεί την κατάταξη που ως επί το πλείστον τηρείται από τον βυζαντινό διανοητή, η οποία τίθεται βεβαίως εξαρχής από τον Ακινάτη. Έτσι, πρώτον προσεγγίζονται τα πάθη εν γένει, ο ορισμός τους, η σχέση τους με την ψυχή, η τάξη τους και η διαφορά μεταξύ τους· δεύτερον τα επί μέρους πάθη, οι αιτίες, τα αποτελέσματά τους, η σχέση τους με το καλό και το κακό, αλλά και με την αρετή και την κακία και σε ορισμένες περιπτώσεις η ειδική φύση τους ή η θεραπεία τους. Τα πάθη που εξετάζονται είναι ο έρως, το μίσος, η επιθυμία, η ηδονή, η οδύνη, ο φόβος, η τόλμη και η οργή.
Η επιτομή του Σχολάριου, πέραν της καθ’ αυτής αξίας της, βεβαιώνει την άποψη περί της άμεσης επιρροής του Αριστοτέλη στη διανόηση του Ακινάτη, τη διαμόρφωση του κειμένου του Σχολάριου με όρους, έννοιες, συγκρίσεις και ηθικούς προβληματισμούς με τον διαλεκτικό αριστοτελικό τρόπο που διαμορφώνει και τον θωμικό τρόπο.
Η συγκριτική προσέγγιση που επιχειρείται αναδεικνύει την υπάρχουσα σύγκλιση μεταξύ των ιδεών του Σχολάριου και του Ακινάτη, χωρίς να υποτιμάται η διάστασή τους, σε σημεία όπου αυτή συμβαίνει. Οι νεότερες μελέτες του έργου του Σχολάριου όλο και περισσότερο προβάλλουν τη φιλοσοφική πρωτοτυπία της σκέψης του βυζαντινού θεολόγου.
Οι θέσεις και τα πορίσματα, όταν προκύπτουν εκ της επιτομής αυτής, μπορεί να εκληφθούν μόνο ως μια ερμηνευτική προσέγγιση του έργου του Ακινάτη και δύναται να εκμαιευθούν μόνο μέσω των προσθηκών και των παραλείψεων του Γεννάδιου. Εξαιτίας των γνωστών δογματικών διαφορών των δύο διανοητών καθίσταται ορισμένες φορές σαφής ο λόγος της επέμβασης ή της παράλειψης, ενώ σε άλλα σημεία δεν ισχύει αυτό. Ωστόσο, ο λόγος επέμβασης ή παράλειψης, όταν συμβαίνει, δεν δύναται πάντοτε να αποσαφηνισθεί ή να σημάνει μια πιθανή διαφοροποίηση ή μια πιθανή σύγκλιση. Οι προσθήκες ή οι επισημάνσεις του Σχολάριου αποτελούν είτε μια κριτική προς την αριστοτελική μεταφυσική, είτε, και το κυριότερο, το πώς ο δυτικός σχολαστικισμός είδε σε θέματα θεολογικά την αριστοτελική φιλοσοφία.
Η επιτομή και τα σχόλια του Γεννάδιου Σχολάριου στο κεφάλαιο Περί των παθών της ψυχής του έργου του Ακινάτη αποτελεί ένα παράδειγμα του τρόπου πρόσληψης της δυτικής σχολαστικής φιλοσοφίας από την υστεροβυζαντινή κοινότητα φιλοσόφων. Από τη διαδικασία της σύνοψης ο Σχολάριος προσλαμβάνει πληθώρα πληροφοριών που περιλαμβάνονται στο κείμενο, η οποία συμβάλλει στην γνωριμία με φιλοσοφικές αντιλήψεις και προσεγγίσεις μέχρι τότε άγνωστες, ή με ιδέες γνωστές διατυπωμένες όμως με διαφορετικό ερμηνευτικό τρόπο. Η προσωπική του ερμηνευτική συνοπτική ανάλυση οδηγεί κυρίως (α) στη διατύπωση νέας ορολογίας, (β) σε ειδικές προσθήκες, που άλλοτε βελτιώνουν και άλλοτε αλλοιώνουν το νόημα του κειμένου, (γ) σε αναγκαίες αποσιωπήσεις που σημαίνουν τη δογματική διάσταση, τις επί μέρους αδυναμίες του κειμένου, την επιθυμία αποφυγής κριτικής προσέγγισης, (δ) στη προσέγγιση ενός διαλεκτικού φιλοσοφικού τρόπου, ήτοι στην πρόσληψη της σχολαστικής μεθοδολογίας, (ε) στην ανάδειξη των επιρροών του Ακινάτη, (στ) στην προσέγγιση και πρόσληψη αντιλήψεων Λατίνων και Αράβων διανοητών, (ζ) στην επαναπρόσληψη της αριστοτελικής φιλοσοφίας, και της ορθόδοξης πατερικής θεολογίας υπό το πρίσμα των ερμηνειών του Ακινάτη, (η) στην πρόσβαση της θωμικής επιχειρηματολογίας, (θ) στην αναγνώριση της οργάνωσης και της κατάταξης των θεμάτων.
Η μελέτη αυτή, ιδιαιτέρως εξαιτίας της φύσης του κειμένου, δεν είναι εφικτό να προσδιορίσει επακριβώς τις αντιλήψεις του βυζαντινού διανοητή περί ηθικής. Πόσο μάλλον όταν αφορά ένα μέρος της επιτομής της ST. Αντιστοίχως και πιο γενικευμένα, όταν ένας ερευνητής αναφέρεται σε ή παραθέτει σημεία των επιτομών του Σχολάριου δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι προσδιορίζει σαφώς τις θέσεις και τη διδασκαλία του βυζαντινού θεολόγου. Είναι ξεκάθαρο ότι η εργασία του Σχολάριου αποτελεί τη σύνοψη- ερμηνεία των θέσεων του Ακινάτη. Αυτή η διαπίστωση οφείλει να τονισθεί δεδομένου ότι πολύ συχνά χρησιμοποιούνται μέρη της επιτομής του Σχολάριου για να αναδείξουν τη διδασκαλία του ή ακόμη την πλήρη επιρροή του από τον Λατίνο διανοητή. Βεβαίως, αυτό το γεγονός μπορεί να οδηγήσει ακόμη και στην εντύπωση ότι ο Σχολάριος υποπίπτει σε δογματικά λάθη και ότι είναι άκριτα θωμιστής.
Πέραν από το αμιγώς φιλοσοφικό ενδιαφέρον η έρευνα έχει ευρύτερες διαστάσεις, δεδομένου ότι ο Σχολάριος είχε αναλάβει κεντρικό πολιτικό και θρησκευτικό ρόλο και στο ύστερο Βυζάντιο, εμπνέοντας και καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό τη στάση της ανθενωτικής πλευράς η οποία από τότε μέχρι και σήμερα επηρέασε και καθόρισε τη στάση μεγάλης μερίδας της διανόησης και της πολιτικής και θρησκευτικής ηγεσίας. Στην έρευνα αυτή αναδεικνύεται ότι ενώ ο Σχολάριος φανερά θαυμάζει το έργο του Ακινάτη, στο παρελθόν η ελληνική βιβλιογραφία έχει παρασιωπήσει αυτό το γεγονός παρουσιάζοντας τον Σχολάριο μεμονωμένα ως ένα σημαντικό λόγιο, ο οποίος προσπάθησε να διασώσει τον ελληνισμό από την πνευματική και θρησκευτική αλλοτρίωση του δόγματος. Αυτή είναι μια πολιτική στάση και όχι μια ιστορική αλήθεια. Αντιστοίχως, υπάρχει και η άλλη πλευρά, όπου και η τάση κάποιων σύγχρονων ερευνητών να προβάλλουν τον Σχολάριο βάσει κυρίως της εκτίμησής του προς τον σχολαστικό θεολόγο και φιλόσοφο, παραβλέποντας τον θρησκευτικό και πολιτικό του ρόλο ισορροπιών που διαδραμάτισε σε μια κρίσιμη για την ορθοδοξία και το γένος περίοδο, που οδηγεί και στην παραγνώριση της φιλοσοφικής του συμβολής στην εξέλιξη της βυζαντινής φιλοσοφίας.
