Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Αναγνωστόπουλος Ηλίας, Καθηγητής, Νομική Σχολή Αθηνών, ΕΚΠΑ
Κιούπης Δημήτριος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Νομική Σχολή Αθηνών, ΕΚΠΑ
Ανδρουλάκης Ιωάννης, Επίκουρος Καθηγητής, Νομική Σχολή Αθηνών, ΕΚΠΑ
Δημάκης Αλέξανδρος, Επίκουρος Καθηγητής, Νομική Σχολή Αθηνών, ΕΚΠΑ
Διονυσοπούλου Αθανασία (επιβλέπουσα), Επίκουρη Καθηγήτρια, Νομική Σχολή Αθηνών, ΕΚΠΑ
Τζανετής Αριστομένης, Επίκουρος Καθηγητής, Νομική Σχολή Αθηνών, ΕΚΠΑ
Τριανταφύλλου Γεώργιος, Επίκουρος Καθηγητής, Νομική Σχολή Αθηνών, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Στην εργασία αυτή εξετάζεται η δικονομική θέση του παθόντος στην ποινική διαδικασία. Η ανάλυση εκκινεί από την ιστορική εξέλιξη των σχετικών δικαιωμάτων τόσο στο αγγλοσαξονικό δίκαιο (Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες) όσο και στο ηπειρωτικό δίκαιο (Γαλλία και γερμανικός χώρος). Η ανάλυση διακρίνεται χρονικά σε δύο περιόδους, με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο να αποτελεί το ορόσημο για τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του θύματος.
Ακολούθως παρουσιάζονται οι νομοθετικές πρωτοβουλίες του ενωσιακού νομοθέτη σχετικά με την κατοχύρωση των δικαιωμάτων και την προστασία των θυμάτων. Παρουσιάζεται εκτενώς η απόφαση-πλαίσιο 2001/220 σχετικά με το καθεστώς των θυμάτων σε ποινικές διαδικασίες καθώς και οι σχετικές αποφάσεις του ΔΕΕ. Ακολούθως, μνεία γίνεται στην Οδηγία 2004/80 για την αποζημίωση των θυμάτων εγκληματικών πράξεων και στην Ελληνική Αρχή Αποζημιώσεως.
Η επίδραση της Συνθήκης της Λισαβόνας στο ποινικοδικονομικό δίκαιο αλλά και στα δικαιώματα των θυμάτων εγκληματικών πράξεων καθώς και αυτή του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων αναλύονται στη συνέχεια. Αναλυτικά παρουσιάζεται η Οδηγία 2012/29 με ανά δικαίωμα εξέταση των προβλέψεών της. Ειδικότερα, εξετάζεται το δικαίωμα στην ενημέρωση, στο οποίο ανήκουν το δικαίωμα των θυμάτων να κατανοούν και να γίνονται κατανοητά, το δικαίωμα λήψης πληροφοριών, το δικαίωμα λήψης αντιγράφου της καταγγελίας και το δικαίωμα διερμηνείας και μετάφρασης. Ακόμη, αναλύονται δικαιώματα που προβλέπονται στην Οδηγία και διασφαλίζουν τη συμμετοχή του θύματος στην ποινική διαδικασία. Πρόκειται για το δικαίωμα ακρόασης, το δικαίωμα να ζητηθεί επανεξέταση της απόφασης για μη άσκηση δίωξης, το δικαίωμα σε νομική συνδρομή, το δικαίωμα επιστροφής εξόδων και περιουσιακών στοιχείων, το δικαίωμα σε απόφαση που επιδικάζει αποζημίωση, καθώς και τα ειδικότερα δικαιώματα των θυμάτων που κατοικούν σε άλλο κράτος-μέλος, αλλά και αυτά των θυμάτων στο πλαίσιο της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Μελετάται δε και το δικαίωμα προστασίας. Τέλος, αναλύονται οι σχετικές με την Οδηγία 2012/29 αποφάσεις του ΔΕΕ. Η ανάλυση του ενωσιακού δικαίου ολοκληρώνεται με την εξέταση οδηγιών σχετικά με ειδικές κατηγορίες θυμάτων (Οδηγία 2011/36, Οδηγία 2011/93 και Οδηγία 2017/541).
Επιπροσθέτως μελετάται η κατοχύρωση δικαιωμάτων για τα θύματα εγκληματικών πράξεων μέσω της νομολογίας του ΕΔΔΑ. Στο πλαίσιο αυτό αναλύεται η υποχρέωση αποτελεσματικής διερεύνησης των υποβαλλόμενων καταγγελιών (άρθρα 2,3,4 και 13 της ΕΣΔΑ) και συγκεκριμένα παρουσιάζονται οι θετικές υποχρεώσεις του κράτους μέσω αναλυτικής εξέτασης της σχετικής νομολογίας. Στη συνέχεια, αναλύεται η προστασία που παρέχεται στα θύματα εγκληματικών πράξεων στο πλαίσιο του άρθρου 6 της Σύμβασης. Αρχικά, εξειδικεύεται το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 6 στην περίπτωση των θυμάτων, ενώ, ακολούθως, παρουσιάζονται τα δικαιώματα που απορρέουν από τη νομολογία του ΕΔΔΑ που αφορά στα θύματα. Στο πλαίσιο αυτό εξετάζεται η νομολογία που αφορά στην πρόσβαση σε δικαστήριο, στην αξίωση του θύματος να εκδικαστεί η υπόθεση εντός εύλογου χρόνου, τα δικαιώματα που απορρέουν από την αρχή της ισότητας των όπλων και την αρχή της αντιδικίας και, τέλος, το δικαίωμα του θύματος να κριθεί η υπόθεση που το αφορά από ένα ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο. Ακόμη, περιγράφεται η προσπάθεια του ΕΔΔΑ στο πλαίσιο του άρθρου 6 να εξεύρει μια ισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα του κατηγορουμένου και στα συμφέροντα του θύματος. Η ανάλυση ολοκληρώνεται με την εξαγωγή συμπερασμάτων από τη νομολογία που παρατίθεται και την σύγκριση της νομολογίας του ΕΔΔΑ με το ευρωπαϊκό πλαίσιο προστασίας.
Όσον αφορά στην ιστορική εξέλιξη των δικαιωμάτων των θυμάτων στον ελληνικό χώρο εξετάζεται η Ποινική Δικονομία του 1834 ενώ αναφορά γίνεται και στην Ποινική Δικονομία του 1951. Ακόμη, αναλυτικά παρουσιάζεται και η ενσωμάτωση στο ελληνικό δίκαιο της Οδηγίας 2012/29 με τον ν.4478/2017. Ακολουθεί η αναλυτική παράθεση και εξέταση των δικαιωμάτων των θυμάτων, όπως αυτά προβλέπονται στον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Καταρχάς, αναφορά γίνεται στον θεσμό της υποστήριξης της κατηγορίας. Μελετώνται θέματα ενεργητικής νομιμοποίησης, δήλωσης παράστασης και παραίτησης, ενώ ξεχωριστή μνεία γίνεται στη δυνατότητα εφαρμογής του άρθρου 6 παρ.1 της Σύμβασης στην περίπτωση του νέου αυτού θεσμού.
Τα δικονομικά δικαιώματα και οι δυνατότητες του παθόντος από αξιόποινη πράξη βάσει του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας αναλύονται με ανά δικαίωμα παράθεση των σχετικών ζητημάτων. Ειδικότερα, εξετάζεται η εξαίρεση δικαστικών προσώπων, ανακριτικών υπαλλήλων και ενόρκων, το δικαίωμα προσφυγής σε περίπτωση απόρριψης της έγκλησης, το δικαίωμα διορισμού συνηγόρου, το δικαίωμα παράστασης σε ανακριτικές πράξεις, το δικαίωμα ενημέρωσης και το δικαίωμα πρόσβασης στο υλικό της δικογραφίας, τα ειδικότερα δικαιώματα των ανηλίκων θυμάτων εγκλημάτων προσβολής της προσωπικής και γενετήσιας ελευθερίας, το δικαίωμα διερμηνείας και μετάφρασης, καθώς και τα δικαιώματα του υποστηρίζοντος την κατηγορία κατά τη διενέργεια πραγματογνωμοσύνης. Εξετάζονται, ακόμη, τα δικαιώματα του υποστηρίζοντος την κατηγορία κατά την ενδιάμεση διαδικασία του Συμβουλίου, τόσο ενώπιον του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών όσο και του Συμβουλίου Εφετών και του Συμβουλίου του Αρείου Πάγου. Αναλύονται δε και τα δικαιώματα του υποστηρίζοντος την κατηγορία στις εναλλακτικές διαδικασίες. Ειδικότερα, μελετάται ο ρόλος του παθόντος στη διαδικασία της αποχής από την ποινική δίωξη, αποχής από την ποινική δίωξη πλημμελημάτων υπό όρους, αποχής από την ποινική δίωξη κακουργημάτων υπό όρους, αποχής μετά από εντελή ικανοποίηση, ποινικής συνδιαλλαγής και ποινικής διαπραγμάτευσης.
Επιπροσθέτως, παρουσιάζονται και ερευνώνται τα δικαιώματα του υποστηρίζοντος την κατηγορία στην επ’ ακροατηρίω διαδικασία, που αφορούν στην κλήτευση και εξέταση μαρτύρων, τη διεξαγωγή της δίκης κεκλεισμένων των θυρών, την αναβολή και διακοπή της δίκης. Περιγράφονται, ακόμη, ειδικότερα δικαιώματα που απορρέουν από την κατ’ αντιδικία διεξαγωγή της κύριας διαδικασίας και το δικαίωμα αποδείξεως του υποστηρίζοντος την κατηγορία. Τέλος, παρατίθενται προβληματισμοί σχετικά με τα διαθέσιμα μέσα θεραπείας των παραβιάσεων των δικαιωμάτων που περιγράφησαν.
