Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Σταύρος Μαμαλούκος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών
Πέτρος Κουφόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πανεπιστήμιο Πατρών
Πλάτων Πετρίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Περίληψη:
Το ενετικό φρούριο στην κορυφή του φυσικά οχυρού λόφου που υψώνεται πάνω από τη Χώρα της Ζακύνθου καταλαμβάνει τη θέση, όπου σύμφωνα με μαρτυρίες περιηγητών υπήρχε η αρχαία ακρόπολη. Η ανασκαφική έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί μέχρι στιγμής έχει φέρει στο φως αρχαιολογικό υλικό που χρονολογείται από την προϊστορική μέχρι και τη μεταβυζαντινή εποχή, αναδεικνύοντας το Κάστρο ως τον πλέον διαχρονικό οικισμό της Ζακύνθου. Η πρώτη αρχειακή μαρτυρία για οχυρό ανάγεται στον 15ο αι., ενώ τα υπάρχοντα τείχη, που έχουν σωθεί από τους αλλεπάλληλους καταστροφικούς σεισμούς, χρονολογούνται κυρίως από τον 17ο αι. Μέσα σε αυτά βρισκόταν συρρικνωμένος ένας τυπικός μεσαιωνικός οικισμός, με μορφή ακανόνιστη, δρόμους στενούς και δαιδαλώδεις, ελάχιστους ελεύθερους χώρους, αλλά πλήθος από ιδιωτικές οικίες, δημόσια κτήρια, ναούς και πάρα πολλά πηγάδια και δεξαμενές. Η εγκατάλειψη του Κάστρου από τους κατοίκους του άρχισε σταδιακά από τον 19ο αι. επί Αγγλικής κυριαρχίας, για να ολοκληρωθεί μετά την ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα το 1864. Παρά την παλαιότητα, την ιστορική και αρχιτεκτονική του αξία, τη σχετικά καλή κατάσταση διατήρησης αλλά και την επίκαιρη γεωγραφική του θέση, το μνημείο δεν είχε μέχρι σήμερα την ανάλογη φροντίδα και προβολή. Διάφοροι παράγοντες έχουν μειώσει τα τελευταία χρόνια τόσο την επισκεψιμότητα όσο και το ενδιαφέρον των αρμόδιων υπηρεσιών, συντελώντας στην σταδιακή απαξίωση του μνημειακού συνόλου. Η εικόνα εγκατάλειψης που παρουσιάζει το Κάστρο και οι εγκαταστάσεις του γίνεται αμέσως αντιληπτή, και κάνει ολοένα και πιο επιτακτική την ανάγκη για μια ολοκληρωμένη διαχείριση του αρχαιολογικού χώρου και του ευρύτερου περιβάλλοντος του. Έτσι, αντικείμενο αυτής της διπλωματικής εργασίας θα αποτελέσει η πρόταση για ανάδειξη και διαχείριση του Ενετικού Κάστρου Ζακύνθου. Λαμβάνοντας υπόψη τόσο τα ιστορικά στοιχεία, όσο και την υπάρχουσα κατάσταση του μνημειακού συνόλου και του περιβάλλοντος στο οποίο εντάσσεται, η επέμβαση συνίσταται σε δύο κύριους άξονες, α) την ανάδειξη του ενετικού παρελθόντος της Ζακύνθου και β) τη σύνδεση του με τη σύγχρονη ζωή του νησιού. Βασική επιδίωξη αποτελεί η κατανόηση της ιστορικής και χωρικής ανάπτυξης του Κάστρου και του περιβάλλοντος χώρου από τους κατοίκους και τους επισκέπτες του νησιού. Μέσω της πρότασης, θα καθίσταται εύκολα αναγνώσιμη η αναγνώριση των διαφορετικών οικοδομικών περιόδων των κτηριακών εγκαταστάσεων του συγκροτήματος και της λειτουργίας τους τόσο μεμονωμένα, όσο και ως ενιαίο σύνολο. Η κυριαρχία από τους ξένους κατακτητές, κυρίως τους Ενετούς και ίσως λιγότερο τους Φράγκους και τους Άγγλους, έχει απλώσει βαθιά τις ρίζες της στην ιστορία του τόπου και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με όλες τις πτυχές του παρελθόντος του νησιού. Με την τεκμηριωμένη παρουσίαση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων του Κάστρου, οι επισκέπτες θα είναι σε θέση να αντιληφθούν τη δομή και την οργάνωση του συγκροτήματος, τις τεχνικές και τα υλικά δόμησης, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, και τον τρόπο με τον οποίο όλα αυτά προέκυψαν από τη συνεχή επαφή της Ζακύνθου με τη Δύση και άλλες περιοχές της Ελλάδας. Ο δεύτερος κύριος άξονας αφορά την ενοποίηση της σημερινής πόλης του νησιού με το Κάστρο και την ένταξη του στη σύγχρονη ζωή κατοίκων και επισκεπτών. Στην πραγματικότητα, η σύνδεση αυτή υπήρχε ήδη από το 1646 και γινόταν με ένα λιθόστρωτο δρόμο, που ξεκινούσε από την κύρια πύλη του Κάστρου και οδηγούσε στον Αιγιαλό, δηλαδή στη σημερινή Χώρα. Η Strada Giustiniana, ή αλλιώς Σαρτζάδα όπως καθιερώθηκε τα νεώτερα χρόνια, δεν ήταν ο μοναδικός άξονας σύνδεσης, καθώς οι κάτοικοι εξυπηρετούνταν και από ένα ευρύτερο δίκτυο δευτερευόντων μονοπατιών. Μέσω της προτεινόμενης διαμόρφωσης, θα επιτευχθεί η επαναχρησιμοποίηση των οδεύσεων αυτών και θα δώσει την ευκαιρία σε κατοίκους και επισκέπτες να δουν και την άλλη πλευρά του νησιού, που έχει να κάνει με την ιστορία, τον πολιτισμό, το περιβάλλον και τις παραδόσεις. Έτσι, επιχειρείται η σύνδεση της σημερινής εποχής με ένα, όχι και τόσο, μακρινό παρελθόν. Δυστυχώς οι ελάχιστες προσπάθειες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα, τόσο από την πλευρά της πολιτείας όσο και από αυτή της τοπικής κοινωνίας δεν κατάφεραν να προσφέρουν μια ολοκληρωμένη και επιτυχή διαχείριση του μνημειακού συνόλου. Το έργο, που απαιτείται για την ανάδειξη του Κάστρου της Ζακύνθου, πρέπει να δίνει άμεσες λύσεις τόσο στα προβλήματα του κτηριακού συνόλου, όσο και στο κομμάτι που περιλαμβάνει την εξυπηρέτηση των επισκεπτών. Αρχικά, το έργο που προτείνεται έρχεται να υποστηρίξει και να αντιμετωπίσει τα στατικά προβλήματα που παρουσιάζει το Κάστρο, τόσο οι οχυρώσεις όσο και τα οικοδομήματα. Η συνεχής καταπόνηση από τους καταστρεπτικούς σεισμούς έχει προκαλέσει σοβαρές και σε πολλές περιπτώσεις ανεπανόρθωτες ζημιές, κάνοντας την ανάγκη για ενίσχυση και στήριξη των κατασκευών ιδιαίτερα επιτακτική. Αδιαμφισβήτητα, η επίτευξη αυτού του στόχου θα συμβάλλει στη διάσωση και διατήρηση του μνημείου, στην αύξηση της διάρκειας ζωής του και στην εξασφάλιση της στατικής του επάρκειας. Ζητούμενο είναι, ακόμη, η ασφάλεια των ανθρώπων που θα επισκεφθούν τον αρχαιολογικό χώρο και θα θελήσουν να περιηγηθούν στις εγκαταστάσεις του. Όσον αφορά τους επισκέπτες, η διαχείριση του Κάστρου Ζακύνθου στοχεύει στην αντίληψη του χώρου μέσω μιας πορείας, που θα παρουσιάζει τη λειτουργία και τις επιμέρους δραστηριότητες που λάμβαναν χώρα εκεί. Το κατάλληλο ενημερωτικό υλικό, όπως πινακίδες και αναπαραστάσεις, έρχονται να εξυπηρετήσουν την ανάγκη αυτή των επισκεπτών, δηλαδή να κατανοήσουν τον χώρο. Το έργο, παράλληλα, έχει σκοπό να καλύψει τις ανάγκες των επισκεπτών, που έχουν να κάνουν με την εξυπηρέτησή τους. Ο σχεδιασμός των κατάλληλων προσβάσεων, η δημιουργία χώρων στάσης των επισκεπτών και στάθμευσης των οχημάτων, και η διαμόρφωση άλλων απαραίτητων εγκαταστάσεων (π.χ. χώροι υγιεινής, εκδοτήριο, πωλητήριο, κτλ) θα ενισχύσει την άρτια λειτουργία του χώρου. Τέλος, το έργο διαχείρισης έχει στόχο να συμβάλλει και να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην τοπική κοινωνία του νησιού. Μέσω της σύνδεσης του αρχαιολογικού χώρου με την Χώρα, το Κάστρο θα αποτελεί συνέχεια του αστικού ιστού και θα αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία για τη σύγχρονη ζωή. Εκτός από αρχαιολογικό, ο χώρος έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει και πολιτιστικό χαρακτήρα με την διεξαγωγή μικρών εκδηλώσεων, κατά τους θερινούς μήνες κυρίως, και ανάλογα με τις ανάγκες της πολιτιστικής ζωής της Ζακύνθου. Έτσι, η αξιοποίηση του χώρου με τον τρόπο αυτό θα αποτελέσει πόλο έλξης καθώς και πνεύμονα πολιτισμού, με απώτερο σκοπό να προωθείται η παιδεία και η μάθηση για την τοπική ιστορία και παράδοση του νησιού.
Λέξεις-κλειδιά:
ενετικό, κάστρο, φρούριο, Ζάκυνθος, μνημείο, διαχείριση, προστασία, ανάδειξη, σχεδιασμός, επισκέπτης, πολιτισμός, παράδοση, Επτάνησα, Ενετοκρατία, Ιόνιο, νησί, αρχιτεκτονική, μορφολογία, αρχαιολογία, επισκεψιμότητα, επανάχρηση, αποκατάσταση
