Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Στεφανής Λεωνίδας, Καθηγητής, Ιατρική ΕΚΠΑ
Βουμβουράκης Κωνσταντίνος, Καθηγητής, Ιατρική ΕΚΠΑ
Γεώργιος Γιαννής, Καθηγητής, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών ΕΜΠ
Δουζένης Αθανάσιος, Καθηγητής, Ιατρική ΕΚΠΑ
Παπαγεωργίου Σωκράτης, Αν. Καθηγητής, Ιατρική ΕΚΠΑ
Οικονόμου Αλεξάνδρα, Αν. Καθηγήτρια, Ψυχολογία ΕΚΠΑ
Ζαλώνης Ιωάννης, Αν. Καθηγητής, Ιατρική ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Εισαγωγή: Η ακούσια μνήμη αναφέρεται στην ικανότητα απομνημόνευσης πληροφοριών χωρίς συγκεκριμένη πρόθεση. Αντιθέτως, η εκούσια μνήμη αναφέρεται στις περιπτώσεις όπου τα άτομα καταβάλλουν συνειδητή προσπάθεια ώστε να απομνημονεύσουν τις πληροφορίες που τους παρουσιάζονται. Η ακούσια απομνημόνευση φαίνεται ότι παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή ωστόσο σπάνια αξιολογείται κατά τον νευροψυχολογικό έλεγχο.
Το θέμα της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η διερεύνηση της ακούσιας και εκούσιας μνήμης σε ασθενείς με vευροεκφυλιστικές παθήσεις (νόσο Αλτσχάιμερ, νόσος Parkinson, Ήπια Νοητική Έκπτωση) καθώς και την μεταβολή τους κατά το φυσιολογικό γήρας. Επιπρόσθετα, ένας από τους ερευνητικούς σκοπούς της παρούσας εργασίας ήταν η μελέτη της σχέσης της ακούσιας/εκούσιας μνήμης με τις υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες αλλά και η διερεύνηση της σχέση με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος. Τέλος, μελετήθηκε η σχέση μεταξύ της ακούσιας και εκούσιας μνήμης με τα απεικονιστικά ευρήματα των ασθενών.
Μεθοδολογία: Το δείγμα της παρούσας μελέτης αποτελείται από 107 συμμετέχοντες, 72 υγιείς συμμετέχοντες και 65 ασθενείς με νευρολογικές παθήσεις που επηρεάζουν τις νοητικές λειτουργίες (15 ασθενείς με νόσο Alzheimer, 33 ασθενείς με Ήπια και 17 ασθενείς με νόσο Parkinson). Όλοι οι συμμετέχοντες εξετάσθηκαν από ειδικό νευρολόγο και νευροψυχολόγο ενώ για την ένταξή τους στην μελέτη έπρεπε να πληρούν συγκεκριμένα κλινικά και συγκοινωνιακά κριτήρια.
Η αξιολόγηση της ακούσιας μνήμης πραγματοποιήθηκε μέσω ενός σεναρίου οδήγησης σε προσομοιωτή. Πιο συγκεκριμένα, αμέσως μετά την ολοκλήρωση της οδήγησης στον προσομοιωτή χορηγήθηκε ένα ερωτηματολόγιο ακούσιας μνήμης, που σχεδιάστηκε ειδικά για τις ανάγκες του πειράματος, το οποίο περιείχε ερωτήσεις αναφορικά με ερεθίσματα τα οποία παρατήρησαν οι συμμετέχοντες κατά την διάρκεια του οδηγικού σεναρίου. Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο περιλάμβανε ερωτήσεις ελεύθερης ανάκλησης και αναγνώρισης. Επιπλέον, η εκούσια μνήμη, τόσο η λεκτική όσο και η οπτικοχωρική, αξιολογήθηκε μέσω δύο νευροψυχολογικών δοκιμασιών: (α) Hopkins Verbal Learning Test-Revised και (β) Brief Visuospatial Memory Test-Revised.
Αποτελέσματα: Τα αποτελέσματα των αναλύσεων για την ομάδα των υγιών συμμετεχόντων έδειξαν σημαντική επίδραση της ηλικίας μόνο στις δοκιμασίες ακούσιας μνήμης. Αντίθετα, η επίδραση του φύλου βρέθηκε μη στατιστικώς σημαντική. Επιπρόσθετα, οι επιδόσεις των υγιών συμμετεχόντων στις δοκιμασίες που αξιολογούν την προσοχή και τις επιτελικές λειτουργίες συσχετίστηκαν σημαντικά με τις δοκιμασίες της ακούσιας μνήμης.
Τα αποτελέσματα των αναλύσεων για τους ασθενείς με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση και ήπια Νόσο Alzheimer έδειξαν ότι: α) οι ασθενείς με ήπια Νόσο Alzheimer παρουσίασαν χειρότερη επίδοση από την ομάδα των ασθενών με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση και την ομάδα ελέγχου στις δοκιμασίες ακούσιας μνήμης και εκούσιας οπτικοχωρικής μνήμης, β) οι ασθενείς με αμνησιακή Ήπια Νοητικη Έκπτωση, σε σύγκριση με τους υγιείς συμμετέχοντες, είχαν σημαντικά χαμηλότερη επίδοση μόνο στις δοκιμασίες εκούσιας μνήμης (λεκτικής και οπτικοχωρικής), γ) όταν χωρίσαμε την ομάδα των ασθενών με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση, σε ασθενείς με ή χωρίς ατροφία των ιπποκάμπων, η μόνη δοκιμασία μνήμης που φάνηκε να διαφοροποιεί τις δύο ομάδες ήταν η ακούσια αναγνώριση κατά την οποία οι ασθενείς με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση και ατροφία των ιπποκάμπων είχαν σημαντικά χαμηλότερη επίδοση σε σχέση με τους ασθενείς χωρίς ατροφία, δ) οι δοκιμασίες ακούσιας μνήμης, τόσο η ελεύθερη ανάκληση όσο και η αναγνώριση, ήταν οι μόνες που συσχετίσθηκαν ισχυρά τόσο με την δεξιά όσο και με την αριστερή ατροφία των ιπποκάμπων αλλά και με την συνολική ατροφία των κροταφικών λοβών.
Τα αποτελέσματα για τους ασθενείς με νόσο Parkinson σε σχέση με την ομάδα ελέγχου αποκάλυψαν στατιστικά σημαντική έκπτωση της εκούσιας ανάκλησης, τόσο της λεκτικής όσο και της οπτικοχωρικής. Αντίθετα, η ακούσια μνήμη στους ασθενείς με νόσο Parkinson φαίνεται να είναι καλά διατηρημένη. Επιπρόσθετα, τα αποτελέσματά μας αποκάλυψαν ότι σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου, οι ασθενείς με νόσο Parkinson εμφάνισαν σημαντικά χαμηλότερες επιδόσεις στις νευροψυχολογικές δοκιμασίες που αξιολογούν την προσοχή και τις επιτελικές λειτουργίες, οι οποίες συσχετίστηκαν σημαντικά με τις δοκιμασίες της εκούσιας λεκτικής και οπτικοχωρικής μνήμης. Αντιθέτως, δεν σημειώθηκαν αρκετές σημαντικές συσχετίσεις μεταξύ των προαναφερθεισών δοκιμασιών με την ακούσια μνήμη.
Συζήτηση: Η παρούσα διδακτορική διατριβή αποσκοπεί στην πιο ενδελεχή αξιολόγηση των διαταραχών μνήμης, με στόχο να συνεισφέρει σε μία πιο έγκαιρη και έγκυρη διάγνωση των ασθενών και συνεπακόλουθα στον σχεδιασμό μιας καταλληλότερης παρέμβασης.
Όσον αφορά τη λειτουργία της μνήμης κατά την φυσιολογική γήρανση, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι υγιείς ηλικιωμένοι, σε σχέση με τα νεαρότερα άτομα, παρουσιάζουν έκπτωση στην λειτουργία της μνήμης που αφορά σε μεγαλύτερο βαθμό την ακούσια μνήμη. Οι υγιείς ηλικιωμένοι είναι ικανοί να συγκρατήσουν με ικανοποιητικό τρόπο τις πληροφορίες, τις οποίες είχαν προσπαθήσει εκούσια να τις απομνημονεύσουν ενώ η ακούσια κωδίκευση πληροφοριών φαίνεται να επηρεάζεται περισσότερο κατά το φυσιολογικό γήρας.
Η παρούσα μελέτη υπογραμμίζει επίσης την ισχυρή σχέση που υπάρχει μεταξύ της ακούσιας μνήμης και του όγκου του ιπποκάμπου στους ασθενείς με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση και ήπια Νόσο Alzheimer. Μελλοντικές μελέτες θα μπορούσαν να διερευνήσουν την προγνωστική αξία της ακούσιας μνήμης στον εντοπισμό ασθενών με αμνησιακή Ήπια Νοητική Έκπτωση οι οποίοι βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο να εξελιχθούν σε νόσο Alzheimer.
Οι ασθενείς με νόσο Parkinson παρουσιάζουν σημαντικά ελλείμματα τα οποία αφορούν την εκούσια μνήμη, ενώ η ακούσια φαίνεται καλύτερα διατηρημένη. Δεδομένου ότι η εκούσια μνήμη θεωρείται ως μια πιο απαιτητική και κοπιώδης νοητική διαδικασία, οι διαταραχές αυτές θα μπορούσαν να αποδοθούν σε μετωπιαίες διαταραχές και διαταραχές προσοχής. Τέλος, οι χαμηλές επιδόσεις των ασθενών μόνο στην δοκιμασία ελεύθερης ανάκλησης και όχι στην δοκιμασία αναγνώρισης υποστηρίζουν την άποψη ότι τα ελλείμματα μνήμης που εμφανίζουν οι ασθενείς Parkinson είναι πιθανό να οφείλονται σε μια μετωπιαία/επιτελική δυσλειτουργία και όχι σε δυσλειτουργία του έσω κροταφικού λοβού.
Λέξεις-κλειδιά:
Ακούσια μνήμη, Εκούσια μνήμη, Ήπια Νοητική Έκπτωση, ΗΝΕ, Νόσος Alzheimer, Nόσος Parkinson
