Μονάδα:
Τμήμα Ιστορίας και ΑρχαιολογίαςΒιβλιοθήκη Φιλοσοφικής Σχολής
Ημερομηνία κατάθεσης:
2021-07-04
Συγγραφέας:
Παυλακάκη Βασιλική
Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Σοφία Μεργιαλή-Σαχά, αναπληρώτρια καθηγήτρια, Ιστορία και Αρχαιολογία, ΕΚΠΑ
Τριανταφυλλίτσα Μανιάτη-Κοκκίνη, επίκουρη καθηγήτρια, Ιστορία και Αρχαιολογία, ΕΚΠΑ
Αθανάσιος Μαρκόπουλος, ομότιμος καθηγητής, Φιλολογία, ΕΚΠΑ
Αντωνία Κιουσοπούλου, καθηγήτρια, Ιστορία και Αρχαιολογία, ΕΚΠΑ
Κατερίνα Νικολάου, αναπληρώτρια καθηγήτρια, Ιστορία και Αρχαιολογία, ΕΚΠΑ
Μαρίνα Λουκάκη, καθηγήτρια, Φιλολογία, ΕΚΠΑ
Γεράσιμος Μέριανος, κύριος ερευνητής, ΕΙΕ/ΙΒΕ
Πρωτότυπος Τίτλος:
Μορφωτικά ιδεώδη και κύκλοι της διανόησης κατά την εποχή των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204)
Γλώσσες διατριβής:
Ελληνικά
Μεταφρασμένος τίτλος:
Μορφωτικά ιδεώδη και κύκλοι της διανόησης κατά την εποχή των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204)
Περίληψη:
Στην παρούσα διδακτορική διατριβή με τίτλο Μορφωτικά ιδεώδη και κύκλοι της διανόησης κατά την εποχή των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204), διερευνώνται ποικίλες εκφάνσεις του πνευματικού βίου της εν λόγω περιόδου. Στο επίκεντρο της έρευνας τέθηκαν οι κύκλοι της διανόησης, που ασκούσαν μεγαλύτερη ή μικρότερη επιρροή σε πνευματικό και πολιτικό επίπεδο, και πρέσβευαν ετερόκλιτα μορφωτικά ιδεώδη.
Η πνευματική ζωή της εποχής των Κομνηνών και των Αγγέλων οριοθετήθηκε από την άνοδο και την πτώση δύο δυναστειών, στις οποίες κυριάρχησε ένας αέρας αλλαγής, που όμως δεν αρκούσε ούτε για την πλήρη διευθέτηση των υπαρκτών προβλημάτων και των μεταβολών στο εσωτερικό του Κράτους ούτε και για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των προκλήσεων στα τρία ανοικτά μέτωπα που κυριαρχούσαν στο διεθνές σκηνικό. Εντός αυτού του κλίματος εκτυλίχθηκε η πνευματική ζωή, άρρηκτα συνδεδεμένη με την πολιτική. Οι ποικίλες λογοτεχνικές, θεολογικές και επιστημονικές ενασχολήσεις επισκιάστηκαν λόγω του έντονα ιδεολογικού προσανατολισμού μεγάλου μέρους της συγγραφικής παραγωγής της περιόδου και λόγω των έντονων προσπαθειών για την ενδυνάμωση των οικογενειακών συμμαχιών σε μία εποχή κατά την οποία ο νεποτισμός βρισκόταν στο αποκορύφωμά του. Το γεγονός της παρείσφρησης του πολιτικού στοιχείου σε όψεις της κοινωνικής και της πνευματικής ζωής, οι οποίες ήταν συνυφασμένες με τα ιδεώδη της στρατιωτικής αριστοκρατίας και την εικόνα του αυτοκράτορα, με την εκπαίδευση και με τα ενδιαφέροντα και τις επιδιώξεις των αριστοκρατικών κύκλων, εγείρει απλώς ερωτηματικά ως προς την ύπαρξη ή μη μίας μορφής ακμής. Η δραστηριοποίηση των προσώπων-φορέων της πνευματικής ζωής και η σύνταξη πληθώρας συγγραφικών έργων που κάλυπταν τους ευρύτερους τομείς της γνώσης δεν αποτελούν απαραίτητα δείγματα μίας κοινωνίας που βιώνει κάποιας μορφής πνευματική άνθηση. Αντίθετα, φανερώνουν την επιθυμία για την κάλυψη βασικών εκπαιδευτικών αναγκών και κυρίως την εκπλήρωση ποικίλων πολιτικών επιδιώξεων.
Η προώθηση των εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών του Αλεξίου Α΄ θα μπορούσε μόνο επιφανειακά να σημάνει τις απαρχές μίας πνευματικής ακμής. Απόλυτα εναρμονισμένοι με τις αυτοκρατορικές επιδιώξεις ήταν οι συγγραφείς-προασπιστές της ορθόδοξης πίστης, οι οποίοι, απηχώντας την επίσημη κρατική και εκκλησιαστική πολιτική, λειτουργούσαν ως το alter ego του αυτοκράτορα και του Πατριάρχη. Η προβαλλόμενη ανωτερότητα της θεολογίας, που βρισκόταν σε άμεση αλληλουχία με την επιφυλακτική στάση απέναντι στη φιλοσοφία, ισοδυναμούσε με την προάσπιση ενός μορφωτικού ιδεώδους υπό όρους και περιορισμούς.
Στον αντίποδα βρισκόταν ένας άλλος κύκλος της διανόησης που δραστηριοποιούνταν στην πνευματική και πολιτική σκηνή εκδηλώνοντας φυγόκεντρες τάσεις και παραμένοντας εκτός των ορίων των κυρίαρχων πνευματικών κύκλων. Η υπερκέραση των επιβεβλημένων φραγμών έγκειται στη μη υιοθέτηση των συγγραφικών συνηθειών του συνόλου του κόσμου της διανόησης, στην αποδοχή του υπερβατικού ρόλου των κοσμικών επιστημών, στην προσπάθεια αυτονόμησης της φιλοσοφίας και στη διατύπωση θεωριών που απέκλιναν από το επίσημο δόγμα. Ξεπρόβαλε έτσι ένα μορφωτικό ιδεώδες απαλλαγμένο από κάθε μορφή περιοριστικής πολιτικής.
Ο επόμενος κύκλος της διανόησης ανιχνεύεται εντός του εκπαιδευτικού συστήματος. Το δασκαλοκεντρικό σύστημα, η στείρα μετάδοση πρακτικών και τυποποιημένων γνώσεων και οι επαγγελματικές φιλοδοξίες των δασκάλων για τη λήψη υψηλότερου μισθού, περισσότερου κύρους και δημόσιας καταξίωσης παραμέριζαν τα ιδεώδη της αληθινής ουσίας της μόρφωσης, παραχωρώντας τη θέση τους σε μία χρησιμοθηρική εκπαίδευση που ανταποκρινόταν στις καθημερινές και ρεαλιστικές ανάγκες της εποχής. Η μόρφωση αναδεικνυόταν επομένως ως υλική δύναμη.
Στο μεταίχμιο βρισκόταν ένα τέταρτο μορφωτικό ιδεώδες, που ουσιαστικά δεν συνιστούσε τον κανόνα αλλά την εξαίρεση. Η έμφυτη ανάγκη για διδασκαλία, η τάση για τη διαπαιδαγώγηση των νέων, η προβολή της αναγκαιότητας μεταβίβασης της πνευματικής κληρονομιάς στις μεταγενέστερες γενεές και η υπέρβαση των ιδιοτελών οικονομικών και πρακτικών συμφερόντων και προσωπικών φιλοδοξιών συνηγορούν υπέρ της προάσπισης της μόρφωσης ως άυλου και ανώτερου πνευματικού αγαθού.
Τα σημεία σύγκλισης και απόκλισης των τεσσάρων βασικών κύκλων της διανόησης δεν έγκεινται μόνο στην ιδιάζουσα σύνθεση της κάθε ομάδας από πρόσωπα διαφορετικής επαγγελματικής και κοινωνικής προέλευσης αλλά και στην ανάδειξη ετερόκλιτων μορφωτικών ιδανικών, τα οποία καθόριζαν ένα συγκεκριμένο στάδιο της ζωής τους και ήταν ακόμη άμεσα συνυφασμένα με ποικίλους πολιτικούς, πολιτισμικούς, κοινωνικούς και επαγγελματικούς παράγοντες. Παρόλο που τον κυρίαρχο τόνο στην πνευματική ζωή έδωσαν οι συγγραφείς-προασπιστές της ορθόδοξης πίστης και οι δάσκαλοι, όλα τα μορφωτικά ιδεώδη συνυπήρχαν και αντανακλούσαν τόσο τον ετερόκλιτο και πολυεπίπεδο χαρακτήρα των δραστηριοτήτων του κόσμου της διανόησης, όσο και τις ποικίλες εννοιολογικές αποχρώσεις της μόρφωσης.
Κύρια θεματική κατηγορία:
Ιστορία
Λέξεις-κλειδιά:
μορφωτικά ιδεώδη, κύκλοι της διανόησης, εκπαίδευση, πνευματική ζωή, Κομνηνοί και Άγγελοι, Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Αρ. σελίδων ευρετηρίου:
0
Αρ. βιβλιογραφικών αναφορών:
548
Αρχείο:
Δεν επιτρέπεται η πρόσβαση στο αρχείο έως 2026-07-06.
Παυλακάκη, Μορφωτικά ιδεώδη.pdf
3 MB
Δεν επιτρέπεται η πρόσβαση στο αρχείο έως 2026-07-06.
