Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Ιουλία Καραλή, ομότιμη καθηγήτρια, ΕΚΠΑ
Ιωάννης Παπαδάτος, αναπληρωτής καθηγητής, ΕΚΠΑ
Αφροδίτη Χασιακού, λέκτορας, ΕΚΠΑ
Γεώργιος Βαβουρανάκης, αναπληρωτής καθηγητής, ΕΚΠΑ
Κωνσταντίνος Κοπανιάς, αναπληρωτής καθηγητής, ΕΚΠΑ
Ελευθέριος Πλάτων, αναπληρωτής καθηγητής, ΕΚΠΑ
Ευγενία Γιαννούλη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας
και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Περίληψη:
Οστά και όστρεα αποτελούν δυο βασικές πρώτες ύλες για την κατασκευή αντικειμένων στην προϊστορία. Συγκρίνοντας τη χρήση των δυο υλών, που επηρεάζεται από το φυσικό περιβάλλον και τις ανθρώπινες δραστηριότητες, μπορεί να απεικονιστεί πιο λεπτομερώς μια πτυχή της ζωής των ανθρώπων, του τρόπου προσαρμογής καθώς και του τρόπου αξιοποίησης του φυσικού περιβάλλοντος.
Η μελέτη αποσκοπεί στην κατανόηση των λόγων επιλογής οστού ή οστρέου ως πρώτη ύλη για την παραγωγή αντικειμένων στη Νεολιθική Ελλάδα. Δίνεται έμφαση στην κατανόηση των λόγων επιλογής του οστού ή του οστρέου από τον εκάστοτε τεχνίτη για την «κατεργασία» αντικειμένων για συγκεκριμένη χρήση. Παρότι ο μορφολογικός χαρακτήρας των αντικειμένων αυτών σχετίζεται με συγκεκριμένη λειτουργία, ωστόσο αυτό δεν περιορίζει το εύρος της πραγματικής χρήσης τους από εκείνους που τα χρησιμοποιούν. Αυτό, στο οποίο μπορούμε να αναφερόμαστε με ασφάλεια, είναι ο αρχικός στόχος «κατεργασίας» του τεχνίτη αντικειμένων. Ως υλικό μελέτης επιλέχθηκαν τα ανάλογα ευρήματα από τη Νεολιθική θέση «Αλαί» Λοκρίδος.
Από την ανάλυση των κατεργασμένων οστών διαπιστώθηκε, ότι η διαφοροποίηση στην επιλογή ανατομικού φορέα του οστού για την παραγωγή αιχμηρών εργαλείων σχετίζεται με το εκτιμώμενο μέγεθος οπών, μεγάλης, μεσαίας ή μικρής. Στη Μέση Νεολιθική, ο πιθανός στόχος ήταν η κατασκευή οποιουδήποτε αιχμηρού εργαλείου, ενώ στη Νεώτερη Νεολιθική στόχος ήταν η δημιουργία εργαλείων διάτρησης διαφορετικών διαστάσεων οπών.
Από την ανάλυση των κατεργασμένων οστρέων διαπιστώθηκε, ότι η κατεργασία τους διεξαγόταν με στόχο τη διαμόρφωση τεχνέργων σε ίδιο μέγεθος καθώς και την αξιοποίηση της φυσικής ομορφιάς τους. Η μεγαλύτερη διαφορά σε σχέση με το οστό παρατηρείται στην επιλογή της πρώτης ύλης, καθώς κάθε πρώτη ύλη συσχετίζεται με συγκεκριμένο τύπο αντικειμένων.
Στην ανάλυση των μικρών δισκοειδών χαντρών εφαρμόστηκε η μέτρηση «πυκνοτήτων» ως νέα μέθοδος αναγνώρισης της προέλευσης πρώτης ύλης. Διαπιστώθηκε ότι η κατεργασία τους δεν βασιζόταν σε συγκεκριμένη πρώτη ύλη, αλλά βάσει του χρώματος επιλέγονταν διάφορα υλικά ανάλογα με τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνθήκες. Δεδομένου ότι εφαρμόζονται κοινές τεχνικές για την κατεργασία παρόμοιων κοσμητικών μικροαντικειμένων από οστό, όστρεο και λίθο, προφανώς οι τεχνίτες των χαντρών θα ασχολούνταν επίσης και με την κατεργασία των άλλων υλικών. Η χωρική κατανομή των αντικειμένων δείχνει ότι η κατεργασία των οστών, των οστρέων και των χαντρών διεξαγόταν στον ίδιο ανοικτό χώρο. Επομένως, στη Νεώτερη Νεολιθική οι τεχνίτες είχαν αρχίσει να κατασκευάζουν αντικείμενα κατόπιν αξιολόγησης ποικίλων στοιχείων, που σχετίζονται με την δυνατότητα κατεργασίας των παραπάνω υλικών.
Για την καλύτερη κατανόηση των λόγων διατήρησης της ίδιας μακροχρόνιας δραστηριότητας κατεργασίας, προτείνεται η «θεωρεία αντιστρόφου συστήματος», με την οποία ορίζονται οι εξής βασικοί παράγοντες: «προμηθευτικός», «τεχνικός» και «κοινωνικός» παράγοντας. Τα στοιχεία που διασφαλίζουν τη «δέσμη» αυτών των παραγόντων θεωρούνται ως «δίχτυ ασφαλείας».
Στην περίπτωση των οστών, η επανάχρηση μεταπόδιου οστού και η διαφοροποίηση υλικού ανάλογα με τα αντικείμενα θεωρούνται ως δίχτυα ασφαλείας στον προμηθευτικό παράγοντα. Αυτά προφανώς υποστηρίζαν τη σταθερή προμήθεια οστέινου υλικού. Όσον αφορά στον τεχνικό παράγοντα, προφανώς διαφαίνεται ένα διαχρονικό δίχτυ ασφαλείας, καθώς η κατεργασία των οστών πραγματοποιείται συνδυάζοντας τις ποικίλες συνήθεις τεχνικές. Αυτό ισχύει επίσης στην περίπτωση των οστρέινων αντικειμένων και των χαντρών. Ο κοινωνικός παράγοντας διαπιστώνεται επίσης στα αιχμηρά εργαλεία. Η καθιέρωση των τριών μεγεθών οπών μπορεί να θεωρηθεί ως το αποτέλεσμα της ανατροφοδότησης, καθώς η τυπολογική καθιέρωση αντικειμένων πραγματοποιείται ως ανταπόκριση στη ζήτηση.
Στην περίπτωση των οστρέων, δεν παρατηρήθηκαν κάποια δίχτυα ασφαλείας στον προμηθευτικό παράγοντα. Το είδος Spondylus υπήρχε σε αφθονία στον Κόλπο της Αταλάντης. Η εύκολη πρόσβαση στην πρώτη ύλη προφανώς θα ήταν ένας σημαντικότερος παράγοντας για την κατεργασία του. Ως προς τον κοινωνικό παράγοντα, παρατηρήθηκε ένας κανόνας στο πάχος των δακτυλιόσχημων που δεν άλλαξε καθ’ όλη τη Νεώτερη Νεολιθική. Αυτό πιθανώς προκλήθηκε από την έλλειψη άμεσης ανταπόκρισης από τους «χρήστες», καθώς τα δακτυλιόσχημα μεταφέρθηκαν σε άλλους οικισμούς ως αντικείμενα αξίας. Από την άλλη, στα διάτρητα δικωνικά γαστερόποδα παρατηρείται η χρήση διαφορετικού υλικού. Αυτό μπορεί να είναι ενδεικτικό για την ανταπόκριση στη ζήτηση, καθώς δεν υπήρχε πρόβλημα στην προμήθεια του είδους Columbella. Η γεωγραφική απόσταση μεταξύ των τεχνιτών και των χρηστών θα είναι ένας σημαντικός παράγοντας, που εξηγεί τη μικρή διαφοροποίηση στα αντικείμενα.
Ο μηχανισμός των «διχτύων ασφαλείας» μπορεί να εξηγήσει τους λόγους διαφοροποίησης στα κατεργασμένα αντικείμενα. Στις περιπτώσεις έλλειψης των κατάλληλων υλικών, η παραγωγή μπορεί να συνεχιστεί με τη χρησιμοποίηση εναλλακτικών υλικών. Σε άλλες περιπτώσεις, η δραστηριότητα διακόπτεται και τα αντικείμενα αντικαθίστανται από υποκατάστατα.
Για να συζητηθεί αυτό το θέμα επιλέχθηκε ένα αρχαιολογικό παράλληλο, το Σπήλαιο Λεοντάρι Υμηττού, χαρακτηριστικός τόπος ορεινής εποχικής κατοίκησης. Για να αξιολογηθεί η αξία των οστρέινων αντικειμένων ως ανταλλάξιμα προϊόντα, παρουσιάζεται ένα εθνογραφικό παράλληλο από το νησιωτικό σύμπλεγμα Okinawa, στην Ιαπωνία.
Τέλος, προτείνεται η εφαρμογή της προσέγγισης του Braudel, με στόχο να ερμηνευθούν σε ευρύτερο ιστορικό-αρχαιολογικό πλαίσιο οι λόγοι για την αξιοποίηση των οστών και των οστρέων ως πρώτες ύλες. Οι παράμετροι ανάλυσης του Braudel συνδυάζονται με τους παράγοντες που ορίστηκαν προηγουμένως. Το φυσικό περιβάλλον επηρεάζει την ανθρώπινη επιλογή τρόπου επεξεργασίας, αλλά και την εκάστοτε πολιτισμική φάση. Οι τρόποι κατασκευής, οι τύποι και η ποσότητα παρόμοιων αντικειμένων επηρεάζονται από την οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη.
Η εικόνα που παρέχεται από την παραπάνω μελέτη θα μπορούσε να αποτελέσει το έναυσμα για μια παρόμοια προσέγγιση στη μελέτη οστών και οστρέων από τις διάφορες ανασκαφές, ώστε να γίνει εφικτή η ορθή ερμηνεία της ζωής στην προϊστορική Ελλάδα.
Λέξεις-κλειδιά:
οστά, όστρεα, χάντρες, Νεολιθικά, Ελλάδα, Αλαί
