Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Μάρκος Τσέτσος, Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, ΕΚΠΑ
Φώτιος Δημητρακόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, ΕΚΠΑ
Νικόλαος Μαλιάρας, Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σποδών, ΕΚΠΑ
Αναστασία Σιώψη, Καθηγήτρια, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, ΕΚΠΑ
Γεώργιος Σακαλλιέρος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, ΑΠΘ
Κωνσταντίνος Χάρδας, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, ΑΠΘ
Ιάκωβος Σταїνχάουερ, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Η παρούσα διατριβή μελετά τη σχέση του Μανώλη Καλομοίρη με τη νεοελληνική λογοτεχνία (ποίηση και πεζογραφία) των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Σε όλο το έργο του Μανώλη Καλομοίρη, τόσο στις όπερες και τα τραγούδια, όσο και στα οργανικά και ορχηστρικά έργα, η παρουσία της ποίησης και της λογοτεχνίας είναι έντονη και καθοριστική και ο λόγος διαδραματίζει ρόλο ίσης σπουδαιότητας με τη μουσική στην εξέλιξη των συνθέσεών του. Στην αρχή της καριέρας του γράφει και ο ίδιος στίχους που μελοποιεί, ενώ μέχρι το τέλος της ζωής του δημοσιεύει άρθρα και δοκίμια κυρίως στο περιοδικό "ο Νουμάς" και στον τύπο της εποχής.
Οι ποιητές και οι λογοτέχνες που είναι παρόντες στο έργο του Καλομοίρη επιλέγονται με διάφορα κριτήρια. Ο Καλομοίρης θέλγεται από την ομορφιά του λόγου, θέλγεται όμως και από τα εξω-ποιητικά, εξω-λογοτεχνικά μηνύματα που αυτός ο λόγος φέρει. Στον συγκεκριμένο τόπο και χρόνο που τοποθετείται η συνθετική δράση του, η τέχνη στρατεύεται σε πολλές μάχες, με κύρια τη μάχη για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας. Το γλωσσικό ζήτημα, η ελληνική ταυτότητα, η ελληνική εθνική συνείδηση, οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, τα μεγάλα εθνικά οράματα, η Μεγάλη Ιδέα, η παρουσία της Αρχαίας Ελλάδας και του Βυζαντίου, όλα αυτά τα θέματα που συμπεριλαμβάνονται στον ευρύ όρο «ελληνικότητα», εμπεριέχονται στα κείμενα και εκφράζονται από τους ποιητές και λογοτέχνες της εποχής, καθορίζουν τις επιλογές του συνθέτη.
Η δημοτική ποίηση και ο Κωστής Παλαμάς, ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Γιάννης Ψυχάρης, ο Γιάννης Καμπύσης, ο Κώστας Χατζόπουλος, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Μιλτιάδης Μαλακάσης, ο Αλέξανδρος Πάλλης και άλλοι, εκπροσωπούν τη μεγάλη και δυναμική προσπάθεια αφύπνισης, αναγέννησης και ανοικοδόμησης της γλώσσας και του έθνους και έχουν κοινούς ιδεολογικούς και αισθητικούς άξονες. Με γνώμονα αυτά τους τα χαρακτηριστικά επιλέγονται από τον Καλομοίρη.
Στη λογοτεχνία και την ποίηση η δεκαετία του 1910 χαρακτηρίζεται από τον Παλαμά και το κίνημα του δημοτικισμού, από τα μεγάλα συλλογικά οράματα και την εξωστρεφή ποιητική γλώσσα, η οποία απορροφά τα σύγχρονα καλλιτεχνικά και πνευματικά κινήματα και εκφράζει με έξαρση την ατομική προσπάθεια, εμπνέεται από ανώτερα ιδεώδη και εμπνέει το σύνολο για ανώτερους αγώνες με υψηλόφρονες σκοπούς. Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά συγκινούν και ενδιαφέρουν τον Καλομοίρη. Η διαφορετική «ελληνικότητα» του Παπαδιαμάντη, ο Καβάφης, η παράλληλη ελάσσων γραμμή ποιητών που εκφράζει την τάση απαισιοδοξίας, αδιεξόδου και παραίτησης και αναφύεται κυρίως τη δεκαετία του 1920, η στρατευμένη τέχνη, η αντιπολεμική λογοτεχνία, δεν τον απασχολούν. Η τομή της Γενιάς του ’30 και η μετέπειτα πρωτοποριακή ποίηση δεν τον αφορά.
Ο Καλομοίρης οραματιζόταν μια εθνική μουσική σχολή ισάξια των ευρωπαϊκών, στηριγμένη οπωσδήποτε στην ποίηση και στη γλώσσα του λαού. Η επιλογή του ποιητή Κωστή Παλαμά, ο οποίος ήδη έφερε τον τίτλο του εθνικού ποιητή, καθορίζει το πλαίσιο της δημιουργίας της ελληνικής μουσικής: ο εθνικός ποιητής μαζί με τον εθνικό συνθέτη δημιουργούν την Εθνική Σχολή Μουσικής ως ένα αδιαίρετο σύνολο ελληνικού λόγου και ελληνικού ήχου. Ο συνθέτης εξακολουθεί ως το τέλος να αναζητά την εθνική ταυτότητα, με όρους της δεκαετίας του 1910. Η τελευταία του όπερα, ο "Κωνσταντίνος Παλαιολόγος" (1961), κλείνει τον κύκλο όπως τον άρχισε: με τον Νίκο Καζαντζάκη και τον "Πρωτομάστορα" (1915).
Με τη μουσική του ο Καλομοίρης αναζητά την "ελληνικότητα" όπως την αντιλαμβάνεται και θέτει το έργο του στην υπηρεσία της. Ούσα ελληνική, η μουσική του περιχαρακώνεται σε αυτό το χαρακτηριστικό της και δε γίνεται ούτε παγκόσμια, ούτε μελλοντική. Μένει στον ελληνικό χωρόχρονο των πρώτων δεκαετιών του αιώνα. Η καλλιτεχνική της αξία μπαίνει σε δεύτερη μοίρα, καθώς ο πρωταρχικός της προορισμός είναι να υπηρετήσει το όραμα της ίδρυσης Εθνικής Σχολής Μουσικής.
Η ποίηση και η λογοτεχνία αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο και την κινητήρια δύναμη της μουσικής έμπνευσης του Καλομοίρη και οι επιλογές του καθόρισαν τη συνθετική του πορεία, αλλά και τον χαρακτήρα της Εθνικής Σχολής Μουσικής. Μέσα στη δίνη των γεγονότων που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του νεοελληνικού πολιτισμού, η μουσική του Καλομοίρη είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος πρόσληψης και ανάγνωσης αυτής της λογοτεχνίας.
Λέξεις-κλειδιά:
Μανώλης Καλομοίρης, Κωστής Παλαμάς, Ποίηση 1910, Γλωσσικό Ζήτημα, Εθνική Σχολή Μουσικής, Νουμάς
