Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Αναστασία Δρανδάκη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τμήματος Ιστορίας και
Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Πλάτωνας Πετρίδης, καθηγητής Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Brigitte Pitarakis, Chargée de recherche au CNRS Centre d’Histoire et
Civilisation de Byzance
Αικατερίνη Νικολάου, καθηγήτρια Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας,
ΕΚΠΑ
Σοφία Ανεζίρη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Τμήματος Ιστορίας και
Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
Μαρία Ξανθοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια Τμήματος Ιστορίας,
Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, Πανεπιστήμιο
Πελοποννήσου
Χριστίνα Τσιγωνάκη, επίκουρη καθηγήτρια Τμήματος Ιστορίας και
Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Περίληψη:
Η παρούσα διατριβή έχει ως αντικείμενο μελέτης τις προσωποποιήσεις της ύστερης αρχαιότητας. Η έρευνα επικεντρώνεται στη μελέτη των προσωποποιήσεων γυναικείων μορφών που ανήκουν στο ευρύτερο εννοιολογικό πεδίο των αφηρημένων ιδεών. Για τον σκοπό αυτόν αναλύονται γυναικείες προσωποποιήσεις που προέρχονται από ψηφιδωτά δάπεδα, υφάσματα και νομίσματα από την Ανατολική Μεσόγειο και συνακόλουθα από χώρες που ανήκαν στην ανατολική ρωμαϊκή και μετέπειτα βυζαντινή αυτοκρατορία και εντάσσονται χρονικά από τον 3ο έως και τον 6ο αιώνα μ.Χ. Η παρούσα διατριβή οργανώνεται σε τρεις τόμους.
Ο τόμος Ι χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος αναλύονται οι κατηγορίες των προσωποποιήσεων αναλόγως την εικονογραφική ομάδα στην οποία ανήκει η κάθε προσωποποίηση, συνοδεία της εικονογραφικής ανάλυσης και της συγκριτικής μελέτης των ομάδων αυτών. Συγκεκριμένα πρόκειται για προσωποποιήσεις του χρόνου, όπως είναι οι εποχές, οι μήνες, η ημέρα, η νύχτα και η σελήνη, προσωποποιήσεις του χώρου, όπως είναι η θάλασσα, η γη, τα βουνά, οι πηγές, και προσωποποιήσεις των Νηρηίδων, της Νίκης, των Τύχες πόλεων, των ψυχών και άλλων εννοιών που εντάσσονται στο ευρύτερο εννοιολογικό πλαίσιο των αφηρημένων ιδεών. Τέλος, ένα κεφάλαιο αφορά σε αταύτιστες μορφές οι οποίες εντάσσονται στην κατηγορία των προσωποποιήσεων λόγω των διακριτικών στοιχείων που φέρουν. Στο δεύτερο μέρος του τόμου Ι ακολούθησε η θεωρητική προσέγγιση του θέματος, η οποία χωρίστηκε σε τέσσερα επιμέρους συνθετικά-συμπερασματικά κεφάλαια.
Συγκεκριμένα, στο πρώτο εκ των συνθετικών-συμπερασματικών κεφαλαίων αναλύθηκε η συμβολή των προσωποποιήσεων των ψηφιδωτών δαπέδων, των νομισμάτων και των υφασμάτων στην περαιτέρω κατανόηση της συμβολικής αναπαράστασης της γυναικείας μορφής και τις συνδηλώσεις της στο επίπεδο των αφηρημένων εννοιών στο πλαίσιο της ύστερης αρχαιότητας. Στην παρούσα εργασία διερευνήθηκαν ερωτήματα αναφορικά με την επιλογή των συγκεκριμένων μορφών στα μέσα προς εξέταση και τα διακριτικά στοιχεία που εκείνες φέρουν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το αν και κατά πόσο οι μορφές αυτές απεικονίζουν τις γυναίκες της περιόδου, αν οι ίδιες συμμετείχαν στην διαδικασία της επιλογής και πώς αυτές οι μορφές εντέλει εκφράζουν μια πλευρά της κοινωνικής πραγματικότητας των γυναικών. Παράλληλα, για την εξαγωγή συμπερασμάτων πραγματοποιήθηκε εικονογραφική σύγκριση με τις απεικονίσεις πραγματικών γυναικών σε διαφορετικά υλικά προκειμένου να διερευνηθούν οι πηγές προτύπων των γυναικείων προσωποποιήσεων. Συνεπώς, παρατίθενται οι απεικονίσεις αυτοκρατειρών, θεοτήτων και καθημερινών γυναικών σε πορτραίτα, αγάλματα και αγαλματίδια, σταθμία, κιβωτίδια, κοσμήματα, ανάγλυφα, ψηφιδωτά και υφάσματα. Η μελέτη του γυναικείου φύλου κατά την περίοδο προς εξέταση, αλλά και η θέση της γυναίκας και η σημασία του φύλου της αποτέλεσαν επίσης αφετηρία για τα ερευνητικά ερωτήματα που διερευνώνται στην παρούσα διατριβή, παρά το γεγονός ότι λειτούργησαν με έναν έμμεσο τρόπο ως υπόβαθρο.
Τέλος, η χρήση των προσωποποιήσεων οδήγησε στην εξαγωγή συμπερασμάτων αναφορικά με την οργάνωση και την πρόσληψη του δομημένου χώρου, την ενδυμασία και την χρήση των νομισμάτων. Συγκεκριμένα, στα τελευταία τρία συνθετικά κεφάλαια αναλύθηκε κάθε μία από τις τρεις κατηγορίες υλικού ξεχωριστά αλλά και συνδυαστικά, όπου αυτό κρίθηκε απαραίτητο. Στο κεφάλαιο που αφορά στην οργάνωση και πρόσληψη του δομημένου χώρου αναλύθηκαν οι τρόποι θέασης των θεμάτων των ψηφιδωτών δαπέδων και των υφασμάτων, ο ρόλος του παραγγελιοδότη στην επιλογή των θεμάτων, καθώς και οι πηγές θεματολογίας και πώς αυτές επηρεάζονταν από την παιδεία της περιόδου. Στο κεφάλαιο που αφορά στα νομίσματα αναλύθηκε η σχέση των εικονογραφικών θεμάτων των προσωποποιήσεων με την αυτοκρατορική προπαγάνδα, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο αναλύθηκε η σχέση των θεμάτων των προσωποποιήσεων με την ενδυμασία.
Τέλος, ο τόμος ΙΙ περιλαμβάνει καταλόγους με τους πίνακες των μορφών ανά κατηγορία υλικού, ενώ ο τόμος ΙΙΙ χάρτες, γραφήματα και τους καταλόγους εικόνων των μορφών ανά κατηγορία υλικού.
Λέξεις-κλειδιά:
προσωποποιήσεις, ύστερη αρχαιότητα, ψηφιδωτά δάπεδα, υφάσματα, νομίσματα, γυναικείες μορφές
